Kibrin Kötülüğü.

Tevâzuun Fazileti

Kibrin Hakikati ve Âfet Oluşu.

Kibrin Çeşitleri

Kibrin Sebepleri

Tekebbürün Sebepleri

Kibirli İnsanların Ahlâkı

Kibri Giderip Tevazu Kazanmanın Yolu.

Ucb'un Kötülüğü. 

 

 

KİBİR VE UCUB

Kibir ve ucub iki öldürücü hastalıktır. Kibir ve ucub sahibi kimseler de hastadırlar. Ancak bunlar kendilerine acınan ve merhamet edilen hastalar değil, buğzedilen ve kötülenen hastalardır. Allah Teâlâ yanındaki durumları da budur. Bir hadis-i şerifte şöyle buyurulmuştur:

"Allah Teâlâ vahyetti ki, kibir benim gömleğim, büyük­lük de benim entarimdir. Kim bunlarda bana ortak olma­ya kalkarsa, belini kırarım. (Bir rivayette de, hiçbir ameline aldırmadan onu cehenneme atarım.) " (Müslim, Hâkim) Bir hadis-i şerifte de şöyle buyurulmuştur:

"Üç şey helâk edicidirler. Bunlar cimrilik, heva-i nefs ve kişinin kendisini (veya fikir ve görüşünü) beğenmesidir." (Beyhakî, Taberanî, Bezzar)

Kibir iki çeşittir. Birincisi Allah Teâlâ'ya karşı kibirdir. Bu kibir küfürdür. İkincisi insanlara karşı kibirdir. Bu kibir büyük günahlardandır.

Kibrin Kötülüğü

Allah Teâlâ, Kur’ân-ı Kerim’in bir çok yerinde kibri ve kibir sahiplerini zemmedip kötülemiştir.

Bunun birkaç örneği şöyledir: "Allah kibirlenenleri sevmez." (Nahl, 23), "Bana ibadet etmekten kibirlenenler aşağılan­mış bir hâlde cehenneme gireceklerdir." (Gâfir, 60), "Allah kibirli ve zorba kimselerin kalplerini gerçeklere karşı mühürler." (Gâfir, 35)

Allah Rasûlü (as) da şunları söyle­miştir:

"Kalbinde zerre miktarı kibir bulunan bir kimse cenne­te girmez." Bir rivayette de, "Allah Teâlâ, bu kimseyi yüz üstü cehenneme atar." (Ahmed, Beyhakî), "Kişi kendisini beğene beğene kibirli­ler zümresine dâhil olur ve onların cezasına müstahak hâle gelir." (Tirmizî), "Kıyâmet gününde cehennem, 'Ben kibirli ve inat­çı kimseleri, Allah ile birlikte başkasına kulluk ve duâ edenleri ve resim-heykel yapanları yakmakla emrolunmuşum.’ diye seslenir. (Tirmizî), "Yaratılmış bir kul iken, kibirlenip ya­ratıcısını unutan insan ne kötü insandır! Ölümlü iken, ken­disini ebedî sanan kimse ne kötü kimsedir! Dünyada yolcu iken, nereden geldiğini ve nereye gideceğini unutan kul ne kötü kuldur!" (Tirmizî), "Size cehennem ehlini haber vereyim mi? Bunlar kibirli, zorba ve merhametsiz kimselerdir." (Buharî), "Ki­birliler, kıyâmet gününde karınca şeklinde haşredilir ve mahşer ehlinin ayakları altında ezilirler." (Bezzâr), "Ümmetim ki­birlenmeye başladığı zaman, Allah onları birbirine musal­lat eder." (Tirmizî, İbnu Hibban), "Kendi içinde büyüklenen ve kibirle yürüyen kimse, öldüğü zaman Allah Teâlâ'yı kendine kızgın bula­caktır." (Ahmed, Taberanî, Hâkim), "Allah'ım! Şeytanın nefesi ve şişirmesi olan kibir­den sana sığınırım." (Tirmizî)

Nûh (as) vefat edeceği zaman çocuklarına şu­nu söylemiştir: "Vasiyet olarak size iki şeyi nehyediyor ve iki şeyi emrediyorum. Nehyettiğim şeyler, Allah Teâlâ'ya ortak tanımak ve kibir taşımaktır. Emrettiğim şeyler ise, lâ ilâhe illallah sözünü çok söylemek ve subhânellahi ve bihamdihi zikrini çokça yapmaktır."

Hz. Ebu Bekir (ra) şöyle demiştir: "Bir müslüman bir müslümanı küçük görmesin. Çünkü en kü­çük bir müslüman bile Allah yanında büyüktür."

Vehb şöyle demiştir: "Allah Teâlâ Adn cennetini yara­tınca onun güzelliklerine bakmış ve: 'Sen, kibirli kimsele­re yasaksın.’ buyurmuştur."

Muhammed İbni Ali (el-Bâkır) şöyle demiştir: "Kişinin kalbindeki kibir ölçüsünde aklında eksiklik vardır."

Süleyman İbni Yesâr şöyle demiştir: "İyiliklerin kefa­ret olmadığı günahlar şirk ve kibirdir."

Nü’mân İbni Beşir (ra) şöyle demiştir: "Allah’ın nimetleriyle kudurmayın; O'nun verdikleriyle gururlanmayın ve O'nun kullarına karşı kibirlenmeyin."

Hasan şöyle demiştir: "Ey gençliğiyle kibirlenen ve elbi­sesiyle gururlanan kimse! Çok yakında kabir bedenini sara­cak, melek amelini soracak ve bu kibrin seni yoracaktır."

Abdullah İbni Ömer (ra) şöyle demiştir: "Kibirli kimseler, şeytanın bize görünen kardeşleridir."

Mutrif İbni Abdullah şöyle demiştir: "Ey insan! Allah Teâlâ kibri ve kibirle yürüyenleri sevmez. Eğer sen vücudu­na hayranlık duyuyorsan bil ki, vücudunun evveli bir damla su, onun âhiri necis bir leş, şimdiki hâli de pislikler tulumu olmaktır."

Allah Teâlâ şöyle buyurmuştur: "Yerde kibirlenerek yürüme! Sen ne gücünle yeri yarabilirsin, ne de cüssenle dağlara ulaşırsın. Kibrin günahı Allah yanında kötü bir gü­nahtır." (İsrâ, 37)

Allah Teâlâ, ahiret ve haşri inkâr eden ve bunun için tartışan bir kâfirden bahsederken de şunları söylemiştir: "Zekât vermez, namaz kılmaz, dini yalanlar, emirlere sırt çevirir. Ehlinin yanına da çalım satarak gider. Ey adam! Helâk olasın! Helâk olasın! Helâk olasın! Helâk olasın! Bu adam, yaptıklarının kendisine kalacağını mı zanneder? Bu adam, akıtılan meniden bir parça değil miydi? Sonra kan pıhtısı oldu. Ve Allah onu bu maddeden yaratıp insan hâli­ne getirdi. Ona erkek ve kız evlatlar verdi. Bu işleri yapan ölüleri diriltmeye de muktedir değil midir?" (Kıyâme, 31-40)

Tevâzuun Fazileti

Tevazu, kibrin zıddı ve karşıtı olan bir huydur. Bu se­beple, kibir ne kadar kötü ise tevazu da o kadar iyidir. Kibir Firavunların huyu, tevazu ise peygamberlerin ahlâkıdır. Mütevâzilerin efendisi ve seyyidi olan Allah Rasûlü (as), tevazu hakkında şunları söylemiştir:

"Allah Teâlâ, affetmekle kulun şerefini arttırır ve kendi rızası için tevazu göstermekle de onu yüceltir." (Müslim), "Kul ken­disini yükseltirse beraberindeki melekler, 'Allah'ım! Bunu alçalt.’ diye beddua ederler. O, kendisini alçaltırsa, bu me­lekler, 'Allah'ım! Onu yücelt.’ diye duâ ederler." (Akilî, Beyhakî), "Ne mutlu o kimseye ki, zillet derecesine vardırmadan tevazu gösterir; helâl yollardan kazandığı malını hayırda sarf eder; düşkün ve miskinlere merhamet eder; ilim ve hikmet sahipleriyle oturup kalkar." (Beğavî, Taberanî, Bezzar), "Kim Allah için tevazu gös­terirse Allah onu yükseltir; kim kibirlenirse Allah onu al­çaltır; kim iktisatlı davranırsa Allah onun ihtiyaçlarını giderir; kim israfçı olursa. Allah onun ihtiyaçlarını arttırır; kim Allah'ı çok zikrederse Allah onu sever." (Bezzar, Taberanî), "Takva yü­celik, tevazu şeref, kanaat zenginliktir." (Hâkim, İbnu Ebid -Dünya), "Gerekmeyen yerde susmak, tevekkül etmek, tevazu göstermek ve zühd sahibi olmak kulu Allah Teâlâ'ya sevdiren faziletlerdir." (Hâkim)

Allah Teâlâ Musa (as)’a şunu vahyetmiştir: "Büyüklüğüm önünde eğil; kullarıma karşı tevazu göster; korkumu kalbinde sabit tut; vaktini beni anmakla değer­lendir; nefsini dünya şehvetlerinden uzaklaştır."

İsâ (as) şöyle demiştir: "Mütevazilere ne mut­lu! Kıyâmet gününde yüce makamlar onlarındır. İnsanların arasını bulanlara ne mutlu! Cennete vâris olanlar onlardır. Kalplerini dünyadan temizleyenlere ne mutlu! Allah Teâlâ'yı görme saadetine erenler onlardır."

Hz. Ömer (ra) şöyle demiştir: "Kibirli in­san kendi kendisini aldatır. O, kendisini büyük görür, hal­buki halk onu küçük görür; o sevildiğini zanneder, halbu­ki herkes ona buğz eder."

Hz. Aişe (ra)’a şöyle demiştir: "Siz en üs­tün ibadeti unutuyorsunuz. Bu ibadet Allah için tevazu göstermektir."

Fudayl şunu söylemiştir: "Tevazu, kimin söylediğine ve yaptığına bakmadan hak ve doğru olanı kabul etmektir."

İbnu Mübarek şöyle demiştir: "Tevazu, kendisinden üstün olduğun kimseye üstünlüğünü hissettirmemektir."

Katâde şunu söylemiştir: "Kendisine ilim, güzellik, mal gibi bir nimet verilen bir kimse, bunun imtihan oldu­ğunu düşünüp tevazu göstermezse, ahirette bu nimet ken­disi için azap olur."

Kâ'b şunu söylemiştir: "Allah Teâlâ kuluna bir nimet verdiği zaman, eğer kendisi buna şükreder ve tevazu gös­terirse, Allah Teâlâ ona bu nimetin dünyadaki faydasını (huzur, mutluluk gibi..) verir, ahirette de bununla onun de­recesini yükseltir. Fakat o şükretmez ve kibirlenirse, Allah Teâlâ nimetin faydasını ona vermez, ahirette de onun dere­cesini düşürür."

Abdulmelik İbni Mervan şunu söylemiştir: "Mükem­mel adam odur ki, üstünlüğü bulunduğu hâlde tevazu gös­terir, isteği bulunduğu hâlde zühd yapar, gücü yettiği hâl­de affeder."

İbnus-Semmâk, Halife Harun er-Reşid'e şunu söyle­miştir: "Ey müminlerin emîri! Yüce mertebene rağmen te­vazu göstermen, senin için bu mertebeden daha büyük bir mertebedir. Ey müminlerin emîri! Allah Teâlâ bir kimseye vücut güzelliği, soy üstünlüğü ve mal verir de bu kimse güzelliğine rağmen iffetli yaşar, soy üstünlüğüne rağmen tevazu gösterir ve malıyla hayra hizmet ederse, Allah Teâlâ onu hâlis kulları arasına alır." Bu sözü dinleyen Harun, kâ­ğıt ve kalem istemiş ve onu kendi eliyle yazmıştır. O bunu yazmakla bir İslâm âliminin sözünü kendisi için Allah Teâlâ yanında belge hâline getirmek istemiştir. Çünkü zikredi­len sıfatlar kendisinde vardı.

Görkemli bir saltanata sahip olan Süleyman (as), bir fakir görünce onun yanında oturur ve, "Fakir faki­rin yanında oturmalı. Ben de senin gibi (Rabbime karşı) fa­kirim." derdi.

Şöyle denilmiştir: "Üst tabakanın seni basit elbiseyle görmesinden çekindiğin gibi, alt tabakanın da seni pahalı elbiseyle görmesinden çekin."

Hasan şöyle demiştir: "Tevazu, yolda karşılaştığın her müslümanı kendinden üstün görmendir."

Ebu Süleyman şöyle demiştir: "Allah Teâlâ, ruhlar âle­minde kalplere bakmış, peygamberlerin kalplerini en mütevâzi bulmuş ve bu sebeple onlara peygamberlik vermiştir."

Yûnus İbni Ubeyd, Arafat vakfesinden ayrılırken kırık bir kalb ile şöyle demiştir: "Ben aralarında olmasaydım, Allah Teâlâ’nın burada toplanan insanlara merhamet ede­ceği kesindi. Fakat aralarında ben de bulunduğum için, korkarım ki, benim yüzümden onlara da bir zarar gelir."

Mâlik İbni Dinar şöyle demiştir: "Mescid kapısından birisi, 'İçinizdeki en kötü adam dışarı çıksın!’ diye seslenir­se, Allah'a yemin ederim, ben herkesten evvel koşarım." Mâlik'in tevazu yüklü bu sözü İbnu Mübarek'e ulaşınca, kendisi, "İşte Mâlik'i Mâlik yapan onun kendine bu bakışı­dır." demiştir.

Musa İbni Kasım şunu anlatmıştır: "Depremler oluyor, şiddetli rüzgarlar esiyordu. Ben Muhammed İbni Mukatil'e gittim ve bu âfetlerin durması için duâ etmesini iste­dim. Muhammed ağladı ve şöyle dedi:

"Sen benden duâ istiyorsun; halbuki ben bu âfetlerin benim yüzümden olduğundan korkuyorum."

Ebu Süleyman şöyle demiştir: "İnsanlar isteseler de, beni kendimi hor gördüğüm kadar hor göremezler."

Cuneyd el-Bağdâdî, Cuma günleri nasihat eder ve baş­larken şöyle derdi: "Allah Rasûlü (as), 'Ahir zamanda kavmin önderi onun en rezil ferdidir.’ de­meseydi, ben önünüze çıkıp nasihat etmezdim."

İbrahim en-Neha’î şöyle demiştir: "Benim Kûfe'de âlim sayıldığım bir zaman kötü bir zamandır."

Atâ es-Sülemî, bir kıtlık, yokluk veya âfet olduğu za­man, "Bu benim kötülüğüm yüzündendir. Ben ölürsem, in­sanlar rahata kavuşacaklardır." derdi.

Fudayl şöyle demiştir: "Riyaset ve üstünlük isteyen bir kimse, (dinî anlamda) iflâh olmaz."

Şöyle denilmiştir: "Kendi nefsine her hangi bir şekilde kıymet veren bir kimse tevâzudan nasipsizdir."

Şöyle denilmiştir: "Kişi kendi içinde ne kadar mütevâzi ise, Allah Teâlâ yanında o kadar yücedir; kendi içinde ne kadar kibirli ise, Allah Teâlâ yanında o kadar düşüktür." Bu hükmü teyid eden bir hadis-i şerifte Allah Rasûlü (as) şöyle buyurmuştur:

"Kişinin Allah Teâlâ yanında en çok yükseldiği an, onun secde ettiği andır." Çünkü secde etmek, tevâzuun son derecesidir.

Zeyyâd en-Numeyrî şöyle demiştir: "İmanın meyvesi tevazudur. Bu sebeple, tevazu doğurmayan iman, meyve vermeyen ağaç gibidir."

Ebu Süleyman şöyle demiştir: "Kişi kendi mahiyetini bilmedikçe mütevazi olamaz. Kişi Rabbini tanımadıkça ki­birli olmaktan kurtulamaz." Allah Teâlâ'yı tanımanın son­suz faydalarından birisi de insana tevazu kazandırmasıdır. Bu sebeple, insanın imanı arttıkça tevazuu da artar. (İman­sızların ise kibir ve gururları müthiştir.)

Urve İbni Verd şöyle demiştir: "Her türlü nimeti kıska­nan vardır. Fakat, ne hikmetse, en büyük nimet olan teva­zuu kıskanan yoktur."

Şöyle denilmiştir: "İzzet Allah için zillet göstermekte, yücelik O'nun için alçalmakta, güvenlik O'ndan korkmak­ta, kazanç kendi nefsini O'na satmaktadır."

Ebu Ali el-Cuzcani şöyle demiştir: "Nefis kibir, hırs ve hasetle yoğrulmuştur. Fakat Allah Teâlâ bir kimse için hayır irade ederse, ona kibre karşı tevazu, hırsa karşı kanaat ve hasede karşı şefkat verir."

Şöyle denilmiştir: "İlim sahibi ibadet ettikçe tevazu ka­zanır; câhil ise ibadet ettikçe kibir kazanır." Çünkü ilim sahibi, Allah Teâlâ'yı bilerek ibadet eder. Cahil ise bunu kö­rü körüne yapar.

Hz. Ali şöyle demiştir: "Zenginlerin fakirlerin yanında tevazu göstermeleri ne kadar güzeldir!"

Kibrin Hakikati ve Âfet Oluşu

Bil ki, kibrin bir iç, bir de dış yüzü vardır. Onun iç yü­zü, insanın kendisini büyük görmesi, dış yüzü ise bu gö­rüşten ileri gelen tavır ve hareketlerdir. Kibir, bazen bu iki yüzüyle kendisini gösterir; bazen de dışa vurma imkânı bulamaz ve nefiste mahsur kalır. Allah Teâlâ, bu ikinci du­rum için, "Onların kalplerinde sıkışmış kibir vardır." buyurmuştur. (Gâfir, 56)

Kibrin dışa vurması ise, insanın kendisinden aşağı gör­düğü kimselerle konuşmaması, onlarla bir arada bulun­maktan sıkılması, onlara hakaret etmesi, onlarla eşit mu­ameleye tâbi tutulmayı kabul etmemesi, onlardan saygı ve hürmet görmeyi kendisi için kazanılmış bir hak sayması, eleştiri ve nasihate kızması; konuşma, yürüme ve giyim kuşamda farklı olmaya özen göstermesi gibi hâl ve hare­ketlerle olur.

Kibir; hırs, hased, hile, riya, zulüm, merhametsizlik, hakkına razı olmamak, haksız yere kızmak gibi kötü huy ve duyguların da kaynağıdır. Kibir sahibi, var saydığı üs­tünlüğünü korumak ve ayrıcalığını elde tutmak için hiçbir kötülükten sakınmaz.

"Kalbinde zerre kadar kibir bulunan bir kimse cennete gitmez." hadis-i şerifinin bir mânası da budur. Yani, kalbin­de zerre kadar kibir taşıyan bir kimse bile, bu az zannedi­len kibir yüzünden kendisini cennetten uzaklaştıran kötü­lükler yapar. Çünkü iyilikler cenneti açan anahtarlar oldukları gibi, kötülükler ve faziletsizlikler de onun kapısına vurulan kilitlerdir. Kibir yüzünden fazilet ve iyilikleri terk eden bir kimse böylece cennet kapısını üstüne kilitlemiş olur. Kıyâmet gününde böylelerine şöyle denir: "Orada ebedî kalmak üzere cehennemin kapılarından girin. Bugün kibirlilerin yeri ne kötü yerdir!" (Zümer, 72)

Kibir, insanlara musallat olan büyük bir âfettir. Dünya ehlinde ejderha gibi büyüyen kibir, enâniyet ve nefsâniyet bir çok âlim ve âbidi de sokup helâk eder.

Kibrin Çeşitleri

İnsan zâlim ve câhil olduğu için çeşitli kibirlere kapılır. Bu kibirlerden birincisi Allah Teâlâ'ya karşı kibirdir. Bu ki­bir, en fahiş ve en aşırı olan kibir çeşididir. Sebebi ise, mut­lak cehâlet ve haddini bilmezliktir. Bu kibrin en belirgin ör­neği Nemrud ve Firavun'da görülmüştür. Bu geri zekâlı mahluklardan birincisi, Allah Teâlâ ile rekabet etmeye kal­kışmış ve "O öldürüp diriltiyorsa, ben de öldürüp dirilti­yorum." (Bakara, 258) demiş; ikincisi de Mısır halkına, "Ben en büyük rabbinizim" demiş ve bir yüksek kule yaptırıp orada Allah Teâlâ ile savaşmayı aklına koymuştur. (Gâfir, 36)

Allah Teâlâ, bu kişilerden birincisini bir sineğe öldürt­müş, ikincisini de denize boğdurmuş ve cesedini dışarı at­tırıp âleme ibret etmiştir. Bu sonuncu olayla ilgili âyet şöy­ledir: "Seni burada boğduktan sonra cesedini çürümekten koruyup daha sonra gelen nesillere ibret diye göstereceğiz. Fakat, insanların çoğu yaptıklarımızın mânalarından gafil­dirler." (Yûnus, 92)

Allah Teâlâ'ya karşı kibir, basireti körleştirir ve gerçek­ler üzerinde tefekkür etme yeteneğini ortadan kaldırır. Onun için, kâinat dolusu deliller (her bir yaratık bir delil­dir), Allah Teâlâ’nın varlık ve büyüklüğünü sonsuz bir açıklıkla gösterirken, kibirli insan bunları görmez ve mâna­larını anlamaz. Allah Teâlâ şöyle buyurmuştur:

"Yeryüzünde haksız bir şekilde kibir taslayanları âyet­lerimizden (delillerimizden) çeviririz (onları anlamaktan uzaklaştırırız.) Bunlar, artık bütün âyetleri (delilleri) de görseler iman etmezler. Bunlar doğru bir yol bulsalar onda yürümezler, yanlış bir yol bulunca onda yürüyüverirler." (A'râf, 146)

İbnu Cureyc şöyle demiştir: "Allah Teâlâ, kibirlileri Kur’ân üzerinde tefekkür etmekten ve onun gerçeklerini anlamaktan men etmiştir."

İsâ (as) şöyle demiştir: "Bedenin gıdası olan taam yumuşak toprakta yetişir, taşta yetişmez; bunun gibi, ruhun gıdası olan tefekkür ve hikmet de tevazu ile yumu­şamış kalpte oluşur, kibirle sertleşmiş kalpte oluşmaz."

Kibir çeşitlerinin ikincisi peygamberlere karşı kibirdir. Peygamberlere karşı kibir, onlara inanmayı ve uymayı ön­ler. Bu kibir, Allah'a iman ettikleri hâlde peygamberleri inkâr edenlerde olan kibirdir. Kur'ân-ı Kerim, bu kibri taşı­yanların ibretlik söz ve davranışlarından çok örnekler nak­letmiştik Bunlar, peygamberler için şöyle demişlerdir:

"Biz kendimiz gibi insan olanlara mı iman edece­ğiz!" (Mu’minûn, 47), "Siz de bizim gibi insanlarsınız." (İbrahim, 15), "Kendiniz gibi insan olanlara inanıp uyarsanız hüsrana uğrarsınız." (Mu’minûn, 34), "Senin bize emrettiği ilâha mı secde edeceğiz?!" (Furkan, 60), "Madem ki, iman etmemiz isteniyor niye melekler gelip bunu bildirmiyorlar veya neden biz doğrudan Rabbimizi görmüyo­ruz?’ (Furkan, 21)

Bu suâllere verilen ilâhî cevap şudur: "Bunlar, kendi nefislerinde kendilerini çok büyütmüşler ve olabildiğince ileri gitmişlerdir." Bu kimseler, peygamberlerle alay da et­mişlerdir. Örneğin, Şuayb (as)’a şöyle demişlerdir: "Babalarımızın taptığı putları bırakmamızı veya malımız­da istediğimiz gibi tasarruf etmekten vazgeçmemizi sana namazın mı emrediyor? Sen var ya sen, gerçek mi gerçek akıllı ve zekisin!" (Hûd, 87) Bunlar, peygamberlerin haber verdikle­ri azaba karşı da meydan okumuşlardır. Örneğin, Nûh (as)’a şöyle demişlerdir: "Söyleyip duruyorsun. Doğru isen, bize söylediğin azabı getir." (Hûd, 32)

Peygamberlere karşı kibir, mahiyet itibarıyla olmasa bile, sonuç itibarıyla Allah Teâlâ'ya karşı kibir gibidir. Bu iki kibir de kurtuluşa vesile olan iman ve itaate engeldir. Çün­kü peygamberlere iman edip onların gösterdiği şekilde Al­lah Teâlâ'ya iman ve itâat etmedikçe kurtuluş mümkün de­ğildir. Allah Teâlâ'ya iman ile O'nun peygamberlerine iman birbirinden ayrılmayan bir bütündür. Bu bütünlüğü bozan­lar, hiç iman etmemiş gibidirler. Kur'ân-ı Kerim'de şöyle buyurulmuştur: "Allah'a ve peygamberine iman etmeyen­ler veya Allah'a iman edip peygamberlerine iman etme­yenler veya peygamberlerin bir kısmına iman edip bir kıs­mına iman etmeyenler aynı şekilde kâfirdirler ve biz bu kâ­firlere alçaltıcı bir azap hazırlamışız." (Nisa, 150-151)

(Zamanımızda peygambere karşı kibrin yeni bir türü ortaya çıkmıştır. Müslüman görünen bazı kimseler, pey­gamberin hadislerini kabul etmiyor ve onun fiilî sünnetle­rini dinden saymıyorlar. Halbuki, peygambere iman etmek onun tebliğ, da'vet, söz ve davranışlarının dini oluşturdu­ğuna iman etmek demektir. Bunlara bu şekilde iman etme­yince, peygamberin şahsına iman etmek bir kıymet ifade etmez.)

Kibrin üçüncü çeşidi insanlara karşı kibirdir. Bu kibri taşıyan bir kimse, kendisinden büyük olanlara saygı duy­maz, kendi seviyesinde olanlarla eşit tutulmaya razı olmaz, kendisinden aşağıda olanlara da insan gözüyle bakmaz. Bu sonuncular onun nazarında hayvan ve haşarattırlar. Bu ki­bir küfür değil, fakat büyük bir günahtır. O aynı zamanda ahlâk ve karakteri bozan bir hastalıktır. Bu hastalığa yaka­lanan bir kimse, güzel ahlâktan uzaklaşır ve en kötü bir mi­zaç türüne sahip olur.

Kibir, Allah Teâlâ’nın özel bir sıfatıdır. Onun bu sıfatı­na sahip olmaya kalkışmak, gizli bir ilâhlık iddiasıdır. Bu sebeple, Allah Teâlâ, "Kibir benim gömleğim, büyüklük be­nim entarimdir. Bunları benimle paylaşmaya kalkışanın belini kırarım (Bir rivayette de, hiçbir ameline aldırmadan onu cehenneme atarım.)" buyurmuştur. Yaratıklara karşı kibir; onları yaratan, kaderlerini elinde tutan, onları istedi­ği gibi yönetme gücüne ve hakkına sahip olana aittir. Bu vasıflara sahip olmayan kula yakışan ise, yaratıcıya karşı tevazu göstermek, kendisi gibi yaratılmışlara karşı da eşit­lik ve kardeşlik duygusunu taşımaktır. Kendisini diğer ya­ratılmışlardan daha aşağı görmek ise yüceltici bir fazilettir.

Kibir, doğrudan doğruya olmasa bile, Allah Teâlâ’nın emirlerini ve hak olan şeyleri inkâr etmeye de sebeptir. Çünkü kibir sahibi bir kimse, kibri yüzünden hakîr ve aşa­ğı gördüğü kimselerden duyduğu hakkı ve doğruyu kabul etmez ve onlardan gelen uyarı, eleştiri ve nasihatlere fenâ hâlde kızar. Allah Teâlâ şöyle buyurmuştur:

"Kendisine, 'Allah'tan kork (da bu zulmü, kötülüğü, günahı işleme)’ denildiği zaman, haksız bir gurur ve öfkeye kapılır. Ona cehennem kâfidir. Cehennem ne kötü yer­dir!" (Bakara, 206) Kibirli insanlar, hak ve doğru olan görüşü bulmak için tartıştıkları zaman da, birbirinin delil ve ispatlarını ka­bul etmezler. Bu sebeple, tartışmaları kendilerini göster­mekten ve aralarında kavga etmekten ibaret kalır.

İnsanlara karşı kibrin en kötü türü, onları kendi istedi­ği şekilde yönetmeye kalkışmaktır. Halbuki bir insana, di­ğer insanları keyfince yönetme üstünlüğü verilmemiştir.

Bu sebeple, peygamberler bile  insanları ancak Allah Teâlâ’nın emirleri ve hükümleriyle yönetmişlerdir.

("Demokratik düzende halk kendi kendisini yönetiyor." denir­se, buna inanmamak lâzımdır. Çünkü bunun aslı yoktur. En azından İslâm ülkelerinde bu böyle değildir. Demokratik düzende krallıktan farklı olan şey, yönetenlerin seçilmesidir. Yönetenler seçildikten sonra artık kendi keyiflerince halkı yönetmeye başlarlar. Kur’ân-ı Kerim'de şöyle buyurulmuştur:

"Bilin ki, yaratma da yönetme de yalnızca Allah’ın işidir." (A'râf, 24) Bu âyette, yönetmenin yaratmaktan ileri gelen bir hak olduğuna işaret edilmiştir. Yaratmak Allah Teâlâ'ya ait olduğuna göre, yönetmek de O'na aittir.

Allah Teâlâ mahlukları iki şekilde yönetir. Bunlardan birincisi doğrudan doğruya yönetmektir. Buna "tekvini yönetim" denir. Allah Teâlâ, kâinatı ve içindeki bütün varlıkları kendi icadı olan fizik ve kim­ya kanunlarıyla doğrudan doğruya yönetir, ikincisi ise devletler ve hü­kümetler vasıtasıyla yönetmektir. Buna da "teşriî yönetim" denir. An­cak bu yönetimin alanı birinci yönetime göre trilyonda bir denebilecek kadar dardır. Bir kere bu yönetim, kâinat denizi içinde bir damla olan yeryüzünde söz konusudur. İkinci olarak da, bir devletin halkı ilgilen­diren kanunları onun genel konuları içinde bir milyonda bir kadar az­dır. Bazı âlimler, buna onda bir demişlerdir. Fakat nisbet bundan çok daha azdır. Lâkin bu kadar azlığına rağmen, Allah Teâlâ bu teşriî yöne­time de önem vermiş ve kullarını bu görevi kendi adına yürütmelerini istemiştir. Yeryüzünde bu şerefli görevi yapmaya "hilâfet", o görevin başında olan zata da "Halife" denir. Nitekim, Allah Teâlâ Dâvûd (as)’a şöyle buyurmuştur:

"Ey Dâvûd! Biz seni yerde halife yaptık." (Bakara, 30) Hakkında dinî nass bulunmayan konularda halka danışmak (referanduma git­mek) hilâfet sisteminde esastır. Allah Teâlâ bunu açıkça bildirerek "Yö­netimde halka danış!" buyurmuştur. (Al-i İmrân, 159)

Hilâfet, miras yoluyla devredilen bir rejim türü değildir. İlk dört halifeden sonraki halifeler halife değil, sultandırlar.

Nitekim, Allah Rasûlü (as) bir hadiste, "Ben­den sonra hilafet otuz senedir. Ötesi saltanattır." buyurmuştur. (Bak: Ebu Dâvûd, Tirmizî, Ahmed) Ancak bütün sultanlar kötü olmamış, iç­lerinde hilâfete benzeyenler de olmuştur. Bu saltanatlar kendi dönem­lerindeki dünya hükümdarlarıyla kıyas edildikleri zaman, bunların daha iyi bir durumda oldukları görülür. Fakat şimdiki demokrasi dö­neminde müslüman iktidarların (ne kadar müslüman iseler) yönetim­leri dünya yönetimlerine göre daha kötüdürler. Çünkü başka yönetim­lerde din olabildiğince özgür iken, müslüman yönetimlerinde din ka­yıt ve zincir altındadır.)

Kendilerini diğer insanlardan üstün görenler, vaktiyle İblis'in yaptığı hatayı tekrarlamış olurlar. Malûm olduğu üzere, Allah Teâlâ, Âdem'i yaratıp ona secde edilmesini emrettiği zaman, İblis kibirlenmiş ve, "Nasıl olur? Ben ondan üstünüm. Beni ateşten, onu topraktan yarattın." De­miştir. Allah Teâlâ’nın buna verdiği cevap ise çok sert ol­muştur: "Gökten in, sen artık kovulmuşsun! Ve kıyâmet gününe kadar da üstünde lanetim olacaktır." (Sâd, 76-78)

Kibre benzeyen ve fakat kibir olmayan bazı durumlar da vardır. Sabit İbni Kays, "Ya Rasûlullah! Ben kendimi te­miz ve güzel tutmaktan hoşlanıyorum. Bu kibir midir? "di­ye sormuş, Allah Rasûlü (as) şu cevabı vermiştir: "Hayır! Bu kibir değildir. Kibir, Allah’ın emirle­rine ve O'nun kullarına karşı büyüklük taslamaktır." (Müslim, Tirmizî)

Kibrin Sebepleri

Bil ki, insan ancak kendisini üstün gördüğü zaman ki­birlenir. İnsana din veya dünya açısından üstünlük sağlayan ise yedi şeydir. Bu şeyleri nefis hesabına değerlendiren insan kibirlenir.

Bu şeylerden birincisi ilimdir. Hiç şüphesiz ki, ilim üs­tünlük sebebidir. Onun için Allah Teâlâ, "Bilenlerle bilmeyen­ler bir olur mu?" (Zümer, 9), "Allah, kendilerine ilim verilenleri dere­celerle yükseltir." (Mücâdele, 11) buyurmuştur. Ancak, doğru yaklaşıldığı takdirde, ilim insanda kibir değil, tevazu geliştirir. Bunu tes­cil etmek için Allah Teâlâ şöyle buyurmuştur: "Allah'a karşı huşû ve tevazu gösterenler ancak alimlerdir." (Fâtır, 28)

Alim câhilden çok da fazla huşû, haşyet (Allah korku­su), tevazu ve mesuliyet hissi duyar. O, câhil için cehâleti mazeret sayar, fakat kendisini mazeretsiz görür. O, ilim ni­metinden dolayı câhilden daha çok şükretmek durumunda olduğuna inanır. O, örnek olduğu için yanlışlarının daha büyük vebal oluşturduğunu bilir. O, aynı zamanda kendi­sini câhilleri bilgilendirmek ve ellerinden tutmakla da yü­kümlü kabul eder. Ona göre, câhillerin hesabı ve azabı onunkinden daha azdır ve bunlarda kötülük varsa bunun sorumluluğu büyük ölçüde kendisine ve diğer âlimlere ait­tir. O da, Hz. Ömer gibi, "Dicle kenarında bir koyun zayi olursa hesabını benden sorulur." diye düşünür. Fakat bu gerçekleri düşünmeyen bir kimse, sahip olduğunu zannet­tiği ilim yüzünden kibre girer ve kendisini herkesten üstün görür. Ancak şu da bilinmelidir ki, insanda sorumluluk his­si ve tevazu erdemini geliştiren ilim, hakikî ilim olan ahiret ilmidir. Çünkü Allah Teâlâ’nın büyüklüğünü ve O'nun ya­nında insanın küçüklüğünü öğreten, Allah Teâlâ’nın hakkını ve insanın O'na karşı görevini bildiren, cennet ve cehen­nemi, hesap ve azabı gözler önüne getiren ilim bu ilimdir. Bu ilim bile ancak yaratılışı sağlam ve niyeti temiz olan in­sanları ıslâh edebilir. Yaratılışı bozuk ve niyeti kötü olan in­sanları bu ilim de ıslah etmekten âciz kalır. Vehb İbni Münebbih şöyle demiştir:

"İlim yağmur gibidir. Yağmur gökten saf ve temiz ola­rak iner. Ağaçlar onu kökleriyle içlerine çekerler ve her ağaç kendi fıtratına, yaratılış ve türüne uygun olan meyve­yi verir. Bu meyve ağaca göre ya tatlı veya acı olur. (Dili­mizde de, "Ceylanın içtiği su misk, yılanın içtiği su zehir olur." denilmiştir.) İlim de bunun gibi, kişinin fıtrat ve cibil­liyetine göre farklı sonuçlar doğurur. Allah Rasûlü’ne nisbet edilen bir sözde şöyle denilmiştir: "İleriki zamanda ba­zı kimseler Kur'ân okuyacaklar, fakat okudukları kalpleri­ne inmeyecek, dudaklarında ve gırtlaklarında kalacaktır. Bunlar, 'Bizden daha iyi okuyan, bizden daha âlim olan kimdir?’ diye kibirleneceklerdir. Bilin ki, bunlar cehenne­min odunlarıdır."

Hz. Ömer (ra) şöyle demiştir: "Kibirli ve ceberut âlimlerden olmayın. Öyle olursanız, ilminiz cehale­tinize denk gelmeyecektir." Bir adam, bir vakit namazın­dan sonra va'zetmek için kendisinden izin istedi. Hz. Ömer (ra) izin vermedi ve kendisine şunu söyledi: "Sen henüz tevazu kazanmamışken, kendini cemaatin önünde görürsen kibirlenip şişersin ve kendini Süreyya'­dan yere inmiş bir uzaylı gibi hissedersin."

İkincisi ibadettir. İbadet aslında tevâzuun ifadesidir. İbadet kelimesinin mânası tevazu göstermek olduğu gibi, onun değişik tatbikatları da tevazuu gösterirler. Namazı misâl verirsek, elleri bağlayıp ayakta durmak, sonra iki büklüm olup eğilmek, daha sonra kıvrılıp yere kapanmak miskinliğin ve çaresizliğin itirafı ve ilânıdır. Oruç, hac ve diğer ibadetlerde de aynı mâna bunları oluşturan hâl ve hareketlerle gözler önüne serilir. Fakat, ibadetlerdeki bu mânayı aklına getirmeyenler, yaptıkları ibadet yüzünden kibre kapılır ve bundan kendilerine üstünlük payı çıkarır­lar. Bu cümleden olarak bu kimseler artık kendilerinin kur­tulduklarını, başka insanların ise helâk olduklarını zannet­meye başlarlar ve bunu çekinmeden söylerler.

Allah Rasûlü (as), kibirden ileri ge­len bu görüşün yanlış olduğunu bildirmiş ve, "Bir kimse, 'insanlar helâk olmuştur.’ dediği zaman, bilin ki, kendisi hepsinden daha çok helâk olmuştur." buyurmuştur. (Müslim) Çün­kü, onun böyle demesi kendi nefsini tezkiye ettiğini, ken­disine ayrıcalık tanıdığını, kendisi için Allah’ın azabından korkmadığını, insanları hakîr gördüğünü, onlar hakkında su-i zan ettiğini ve Allah adına hüküm yürütmekten çekin­mediğini gösterir. Bu unsurlardan hepsi de helâk edici âfet­lerdir. Allah Rasûlü (as) bir hadiste de, "Müslüman kardeşini hor görmek, helâk edici olarak bir kimseye yeterlidir." (Müslim) buyurmuştur.

Bir müslümanın yapması gereken şey; müslüman kar­deşlerini Allah için sevmek, imanları için takdir etmek, iba­detleri için hürmet etmek, kendi şahsı için tanımadığı ko­laylığı onlar için tanımak, kendisi için beslemediği ümidi onlar için beslemektir. Fakat kibir sahibi insan bunların ak­sini yapar; o kendi şahsını yükseltirken din kardeşlerini alçaltır, kendi ibadetlerini yeterli bulurken onların ibadetini az bulur, kendi fikir ve görüşlerinin doğru olduğuna ina­nırken onların fikir ve görüşlerinin yanlış olduğunu düşü­nür, kendisini kurtuluş ehli sayarken onların cehâlet ve fe­lâket içinde olduklarını söyler. O bu kadar insafsız ve so­rumsuz davranınca, Allah Teâlâ ona kızar ve çoğu zaman ahiret cezasından evvel kendisine bu dünyada ceza verir; ibret alınması için de bazen kendisinin tahkir ettiği müslümanları onun yerine, kendisini da onların yerine getirir.

İbadet yüzünden kibre kapılan bir kimse bir zulüm, haksızlık veya hürmetsizlik gördüğü zaman, bu şeylerin peygamberlere karşı bile yapıldığını düşünmez, önce Allah Teâlâ’nın kendisine bunların yapılmasına nasıl müsâade et­tiğine şaşar, ondan sonra da bunu yapanların yakında çar­pılacaklarını ve Allah Teâlâ tarafından acele ile cezalandırı­lacaklarını söyler. O Allah Teâlâ’nın muhtemel affını, geniş merhametini, ince hikmetini ve uzun sabrını düşünmez. Böylece, kendisine karşı bir suç işlenmişken, kendisi Allah Teâlâ’nın bu sıfatlarını görmezlikten gelmek suretiyle bir­kaç suçu birlikte işler.

Rivayet edildiğine göre, İsrailoğullarından bir abid secde hâlinde iken, bir sefih gelip ayağını onun boynuna bastırır. Abid, "Bana bu nasıl yapılabilir?" tarzındaki bir düşünceyle kibre kapılır ve adama, "Allah'a yemin ederim, o seni affetmeyecektir." der. Allah Teâlâ, o dönemin pey­gamberine şunu vahyeder: "Bu abid kendisini ne sanıyor ki, benim adıma konuşuyor? Ben onu da bu küstahlığından dolayı affetmeyeceğim."

Kibir açısından âlim ve abidler üçe ayrılırlar.

Bunlardan bir kısmı kalplerinde kibir duyar ve kendi­lerini diğer insanlardan üstün görürler. Ancak ellerinden geldiğince bunu dışarıya vurmaz ve ne fiilleriyle, ne de söz­leriyle onu göstermezler. Bu sebeple, dışardan bakılınca bunlar kibirden uzak, mütevâzi insanlar intibaını verirler. Fakat Allah Teâlâ, kalplerde olanı da bildiği için, bu kimse­ler O'nun yanında kibirli taifesine dahildirler.

Bir kısmı kalplerinde duydukları kibri fiilleriyle de gösterirler. Onun için bu kimseler yolda giderken önde git­mek, bir mecliste otururken baş köşede oturmak, herkesten hürmet görmek, her şeyin en iyisine sahip olmak isterler. Bunlar birisiyle konuşurken onun seviyesinde olmadıkları­nı göstermek için başka tarafa bakarlar, yüzlerini buruştu­rurlar ve kızgınca konuşurlar. Bunların kibri öncekilerden daha büyüktür.

Bir kısmı ise kibirlerini aynı zamanda sözleriyle de gösterirler. Bunlar kendilerini överler, üstün olduklarını söylerler, olan ve olmayan meziyetlerini anlatırlar ve kıy­meti bilinmesi gereken müstesna kimseler olduklarını yay­maya çalışırlar. Kibri en büyük olanlar bunlardır. Allah Teâlâ kibirlenip kendilerini övenleri, "Siz kendinizi övmeyin! O, hanginizin takvada üstün olduğunu sizden iyi bilir." (Necm, 32) ayetiyle uyarmış, haksız yere övülmekten hoşlananları da, "Yapmadıkları işlerle övülmekten hoşlananların azaptan kurtulacaklarını sanma!" (Al-i İmrân, 188) ayetiyle tehdid etmiştir.

Kibirli insan, kendisinden üstün olan kimselere kızgın, kendi seviyesinde olanlardan da rahatsızdır. Bunları sev­mez ve iyi işler yapıp başarmalarına sevinmez. Bunların yok olması ve hezimete uğrayıp ortadan çekilmesi onun en büyük arzu ve temennisidir. O, bu huyuyla harabeleri ve yıkılışları seven baykuşlar gibidir. Onun varlığı başkaları­nın yıkılış ve yok oluşlarıyla beslenir.

Hayret edilecek bir durumdur ki, bazı kimseler mü­min, hatta âlim ve abid olduklarını söylerler ve Allah Rasûlü’nün, "Kalbinde zerre kadar kibir bulunan bir kim­se cennete girmez." dediğini bildikleri hâlde, kibirden vaz­geçmez ve bu kobra yılanını kalplerinde zevk duyarak bes­lemeye ve doyurmaya çalışırlar. Bu kimseler bilmelidirler ki, kalplerinde kibrin zerresini taşıdıkları takdirde, Allah Teâlâ yanında zerre kadar kıymet ve üstünlükleri olmaz. Çünkü O'nun yanındaki üstünlük ancak tevazu ile kazanılabilir. Allah Rasûlü (as) şöyle buyur­muştur: "Kim üstünlük taslarsa Allah onu (kendi yanında) alçaltır ve kim tevazu gösterirse, Allah onu (kendi yanında) yükseltir."

Kibrin üçüncü sebebi soy ve neseptir. Bu sebeple, ken­di nesebini, soy ve milliyetini üstün görenler bununla ki­birlenirler ve aynı nesepten olmayanları aşağı ve hakîr gö­rürler. Bu kibirlerini de duygu, fiil ve söz hâlinde gösterir­ler. Hakikatte ise nesep tek başına kimseye her hangi bir üstünlük kazandırmaz. Allah Rasûlü (as) şöyle buyurmuştur:

"Bir kimsenin ameli (kötülüğü) onu geri bırakırsa, ne­sebi onu öne götürmez." Ebu Zer (ra) bir ada­ma, "Sen siyah bir kadının çocuğu değil misin!" diye çıkışınca, bunu duyan Allah Rasûlü (as) ona şöyle demiştir:

"Ey Ebâ Zer! Sende hâlâ cahiliyet kibri vardır. Bil ki, sen beyaz renginle kırmızı veya siyah bir insandan üstün değilsin. Üstünlük ancak takva iledir." (Ahmed) Allah Rasûlü (as) şunu da söylemiştir: "Bazı kimseler, ya cehennem kömürü hâline gelmiş atalarıyla övünmekten vazgeçerler, ya da Allah yanında pislik böceğinden daha aşağı dereceye düşerler." (Ebu Dâvûd, Tirmizî)

Dördüncü sebep maldır. Hayra sarfedilmesi ve düş­künlerin yardımına koşulması için verilen mal, bazı kimse­ler tarafından üstünlük vesilesi zannedilir. Halbuki mal, çoğu kimselerin helâket ve felâketine sebep olan bir âfettir. Allah Rasûlü (as) bir hadis-i şerifte şöy­le buyurmuştur:

"Mal sahipleri helâk olmuşlardır. İllâ ki, onu Allah için sağa, sola sarf edip sorumluluktan kurtulmaya çalışsınlar." Allah Teâlâ, mal ile gururlanıp kibre kapılan Karun'u helâk edip âleme ibret etmiştir.

Beşinci sebep vücut güzelliğidir. Vücut güzelliğinin geçici ve kısa süreli olduğunu görebilecek basireti olma­yanlar, bununla da üstünlük duygusuna kapılır ve kibirle­nirler. Bunların içinde hüsranı en büyük olanlar ise, vücut güzelliğiyle avunup hakikî ve kalıcı üstünlükler ve mezi­yetlerden (ilim, amel ve güzel ahlâktan) kendilerini mah­rum bırakanlardır.

Altıncı sebep vücut kuvvetidir. Bu kuvvet, bazı hayvan türlerinde (öküz ve eşekte bile) daha fazladır. Onun için, bu kuvvet de ancak dinî ve insanî değerlerin hizmetinde sarf edildiği takdirde bir üstünlük ifade edebilir. Allah Teâlâ şöyle buyurmuştur:

"Onlar, 'Bizden daha kuvvetli kim vardır?’ deyip kibir­lendiler. Görmediler mi ki, kendilerini yaratan Allah kendi­lerinden daha kuvvetlidir?" (Fussilet, 15)

Yedinci sebep evlâd, aşiret, cemaat, taraftar ve hayran­ların çokluğudur. Bazı kimseler, bu cihetlerden gelen şöh­reti de kendileri için üstünlük sebebi sayar ve onunla hindi gibi şişip kabarırlar. Halbuki, şöhret saman alevi ve şimşek çakması gibi kısa süreli ve geçicidir. Bu sürenin sonunda o, bazen evvelkinin tam tersi bir sonuç da doğurabilir. Bu du­rumda, önce sevenler sonra buğzederler, önce alkışlayanlar sonra taşlarlar.

Bir çok değerlerin fedâ edilmesiyle korunmasına çalı­şılan şöhret sürse bile, ancak mezar kapısına kadar sürer. Çünkü "Herkes Allah’ın huzuruna yalnız başına çıkar." (Meryem, 95), "O gün mal ve evlâd çokluğu kimseye fayda vermez. Ona fayda veren yalnızca onun temiz olan kalbi (ve yaptığı amelleri) dir." (Şuarâ, 88)

Allah Teâlâ’nın imtihan için kullarına verdiği bu ve benzeri nimetler, kendini bilen kimseler tarafından emanet kabul edilip yerine sarf edilirken, kendini bilmeyenler tara­fından kendi hak ve müktesepleri zannedilir, kibir ve gurur vesilesi yapılır.

Yakalarını bütünüyle şeytana kaptırmış olanlar ise, utanmaları ve ağlamaları gereken zulüm ve günahlarıyla da kibirlenir, bunları bile kendileri için üstünlük ve hüner sayarlar.

Tekebbürün Sebepleri

Bil ki, kibir, insanın yukarıda geçen sebeplerden dola­yı kendisini büyük görmesi, üstünlük hissi taşımasıdır. Te­kebbür ise, bu his ve duygunun fiil ve hareket hâlinde or­taya konulmasıdır. Ancak tekebbür, bazen kibirden başka sebeplerden dolayı da görülebilir. Bu sebepler ise buğz, kıskançlık ve riyadır.

1- Buğz. Bir kimse, haklı veya haksız bir sebeple bir kimseye kızar ve bu kızgınlığı sabit buğz hâline getirirse, artık o kimseye karşı tevazu göstermez; onun hak olan sö­zünü kabul etmez; onun nasihatini dinlemez; onun ilmin­den yararlanmayı düşünmez; onun yanında ondan daha büyük görünmeye çalışır. Buğzun bu kötü sonuçlarından dolayıdır ki, Allah Rasûlü (as) şöyle buyurmuştur:

"Kalplerinizde buğz oluşmasına fırsat vermeyin. Çün­kü buğz usturadır. Bu ustura saçı değil, dini keser."

2- Kıskançlık. Bir kimse bir kimseyi kıskanırsa (kıskan­manın haklı sebebi yoktur), aynen buğzda olduğu gibi, o kimsenin büyüklük ve üstünlüğünü kabul etmez ve haksız olduğunu bile bile ona karşı dikilir ve onunla rekabet eder.

3- Riya. Bir kimsede riya hastalığı varsa, o da kendisin­den ilim, amel, fazilet, hizmet ve takva yönünden üstün ol­duğunu bildiği kimselere saygı duymaz, hürmet etmez, üs­tünlük tanımaz. Halk kendisini aşağı görür endişesiyle onların yanında kendi kendisini şişirir. Bu kimse, halkın duy­mayacağından emin olduğu yerde hürmet ettiği bir kimse­ye halkın içinde rakip olur.

Kendi kendilerinin büyüklüğüne inanan kibirli insan­larla buğz, hased ve riya yüzünden kibirlenen insanlardan saygı, insaf, hakkı kabul, üstünlüğü takdir gibi meziyetleri beklemek boşunadır.

Kibirli İnsanların Ahlâkı

Bil ki, kibir ve tekebbürden kaynaklanan özel hâl ve tutumlar vardır. Kibirli kimselerin bir kısmında bu hâl ve tutumların hepsi, bir kısmında onların bir kısmı görülür. Bu hâl ve tutumlar şunlardır.

1- Kendisi oturmuşken bazı kimselerin ona saygı ifâ­desi olarak ayakta durmalarından hoşlanmak. Bu hâl, kişi­yi cehenneme götüren bir kibirdir. Allah Rasûlü (as) şöyle buyurmuştur:

"Kim cehennem ehlinden bir kimseyi görmek isterse, kendisi oturmuşken bazı kimseleri ayakta tutan kimseye baksın."

2- Birileriyle yolda giderken onların önünde gitmekten hoşlanmak. Bu hâl, Allah Teâlâ'dan uzaklaşmaya sebeptir. Ebud-Derdâ (ra) şöyle demiştir:

"Bir kimse, başkasıyla birlikte iken önde gittiği sürece Allah Teâlâ'dan uzaklaşır." Ashâbın en zengini olan Abdur­rahman İbni Avf (ra), köleleriyle birlikte yolda giderken onlardan fark edilmezdi. (Çünkü hem onlar gibi giyinir, hem de onlarla karışmış bir hâlde yürürdü.)

Hasan el-Basrî, kimsenin kendi arkasından gitmesine izin vermez ve bunun sebebini, "Bu hâl, önde gidenin kal­bini bozar." diye açıklardı.

3- En yüksek yerde ve diğerlerinden mesafeli olarak oturmaktan hoşlanmak. Tevazu ise bunun aksini arzula­maktır.

İbni Vehb şunu söylemiştir: "Ben Abdulaziz İbni Revvâd’ın yanında oturmuştum. Dizimin onun dizine değdiği­ni fark edince biraz geri çekilmek istedim. Abdulaziz, beni çekip eski yerime getirdi ve şöyle dedi: "Bana niye ceberut­lara karşı yaptığınız muameleyi yapıyorsunuz. Halbuki ben, içinizde kendimden daha aşağı bir kimse göremiyorum."

4- Ziyaret etmek değil, ziyaret edilmekten hoşlanmak. Ziyaret etmek insana sevap kazandırır, ziyaret edilmek ise onun kibrini okşar. Kibirli insan, kibrinin okşanmasını se­vap kazanmaya tercih eder.

5- Fakir ve alt seviyedeki insanlarla bir arada oturmak­tan sıkılmak. Bu hâl, çoğu müşriklerin peygamberlere iman etmemelerine sebep olmuştur. Bunlar, peygamberden et­raflarındaki fakir müminleri dağıtmalarını istemiş ve an­cak bunu yaparlarsa kendileriyle oturup ne istediklerini dinleyeceklerini söylemişlerdir. Peygamberimize karşı da aynı teklif yapılmıştır. Allah Teâlâ, yapılan bu teklifle ilgili olarak Peygamberimize şu âyeti indirmiştir:

"Sabah akşam Rablerine duâ ve ibadet eden ve O'nun rızasını arayan (fakir) kimseleri meclisinden kovma. Kâfir­ler bunlardan rahatsız olup iman etmezlerse etmesinler. Ne sen onların iman etmeleri için ısrar et, ne de onlar senin işine karışsınlar. Onların sözüne uyup bu (fakir) kimseleri ko­varsan zâlimlerden olursun." (En'âm, 52)

Kâfirler gibi, kibirli kimseler de, fakir ve düşkünlerin bulunduğu ilim, ibadet ve hayır meclislerinden uzak du­rurlar.

6- Yapabildiği özel işlerini de başkalarına yaptırmak. Tevazu ise bunun aksidir. Onun için, Allah Rasûlü (as), genellikle özel işlerini kendisi yapardı.

7- Elinde bir şey taşımamak. Halbuki Allah Rasûlü (as), ashabın ısrarı olmadığı zamanlar­da, çarşı ve pazardan aldığı şeyleri kendi eliyle taşırdı.

Hz. Ali (ra) şöyle demiştir: "Kendi eliyle evine bir şey taşımak insanın büyüklüğünü zedelemez."

Ebu Hureyre (ra) Medine'de vali vekili iken, sırtındaki çırpı ile çarşıdan geçer ve, "Emir'e yol açın! Emir'e yol açın!" diye seslenirdi.

8- Düşük kaliteli, ucuz ve eski elbise giymemek. Hal­buki Allah Rasûlü (as) şöyle buyurmuş­tur: "Giyim kuşamda tevazu imandandır." (Ebu Dâvûd, İbnu Mâce)

Zeyd İbni Vehb şunu söylemiştir: "Ben Hz. Ömer'i çar­şıda gördüm. Elinde bir kamçı ile alış verişleri denetliyor­du. Üstünde eski ve on dört yamalı bir entari vardı."

Hz. Ali (ra) şöyle demiştir: "Eski elbise kalbe huşû' verir, yeni elbise ise kibir duymaya sebep olur." Bundan dolayı Allah Rasûlü (as) şöyle buyurmuştur:

"Kim Allah için (yani Allah Teâlâ'ya karşı tevazu hâlinde olmak için) bir süs ve ziyneti terk ederse, ona cennetin süs ve ziynetlerini vermek Allah üzerinde bir hak olur." (Ebu Nuaym) Hiç şüphesiz ki, kibirli olmamak için her zaman eski elbise giymek ve hiç süs kullanmamak gerekli değildir. Çünkü kibre kapılmamak ve normali geçmemek şartıyla uygun düştükçe yeni elbise giymek ve süs kullanmak da câizdir. Allah Teâlâ şöyle buyurmuştur:

"De ki: Allah’ın kendi kulları için yarattığı ziynetleri ve temiz yiyecek ve içecekleri kim haram etmiştir? De ki: Rabbim ancak açık ve gizli aşırılıkları, günahı, zulmü, ken­disine ortak koşmayı ve O'nun hakkında bilmeden konuş­mayı haram etmiştir." (A'râf, 32)

Allah Rasûlü (as) da şunları söyle­miştir: "İsraf etmemek ve kibre kapılmamak şartıyla yiyin, için, giyin ve sadaka verin." (İbnu Mâce, Nesaî), "Allah kuluna bir nimet ver­diği zaman, bu nimetin izini onun üstünde görmekten hoş­lanır." (Tirmizî) Buna göre, Allah Teâlâ bir kuluna mal ve servet ve­rirse, o kulun bu nimeti göstermek ve şükretmek maksa­dıyla yiyip içmesi, giyinip kuşanması makbul bir davranış­tır. Kaldı ki, bazı kimselere yeni elbise ve süsler kibir verir­ken, diğer bazılara tam aksine, eski elbise ve süsten uzak olmak kibir verir. Çünkü bu hâl, halkta bu kimselerin dün­yaya önem vermedikleri ve Allah’ın sâlih kulları oldukları intibaını uyandırır. Bu da kendilerine zevk ve kibir verir.

Ebu Said el-Hudrî (ra) şöyle demiştir: "Maksadın Allah olduğu sürece ye, iç ve giy. Fakat bu fiillerden hangisiyle kalbine riya, kibir ve gösteriş girerse onu terk et."

Doğru ve dengeli olan tevazuu Allah Rasûlü yaşamış­tır. O ise lüks ve israfa kaçmaksızın yeni elbise de, eski ve yamalı olanı da giymiştir. Bunun gibi, haram olmamak şar­tıyla önüne gelen yemekleri de yemiş, aç da kalmıştır. Bu sebeple, tevazuu onun anladığı gibi anlamak ve onun yaşa­dığı gibi yaşamak lâzımdır. Aksi takdirde, tevazuda da if­rat ve tefrit hâllerine düşmek kaçınılmazdır.

Kibri Giderip Tevazu Kazanmanın Yolu

Bil ki, kibir helâk edici âfetlerdendir. Bu sebeple, onu gidermek farzdır. Onu gidermek de iki türlüdür. Birincisi, onun kökünü kurutmak ve kalpteki varlığını yok etmektir. İkincisi ise, onu uyandıran sebepleri etkisiz kılmaktır. Kib­rin kökünü kurutmanın yolu, insanın kendi nefsini ve Rabbini iyice tanımasıdır. Çünkü insan kendi nefsini iyice ta­nırsa görür ki, o her zelilden daha zelil ve her değersizden daha değersizdir; bu sebeple de ona yalnızca tevazu, zillet ve mahviyet yakışır. İnsan Rabbini tanıyınca da görür ki, büyüklük, izzet ve azamet O'na aittirler ve bu sıfatlar sade­ce O'na yakışırlar. Allah Teâlâ şöyle buyurmuştur:

"Kahrolası insan, ne kadar nankördür! (Düşünmez mi ki,) Allah onu hangi maddeden yaratmıştır? Onu bir dam­la sudan yaratmış ve insan hâline getirmiştir. (Ona değişik kabiliyetler vererek) hayat yolculuğunu kolaylaştırmıştır. Daha sonra onu öldürecek ve kabre yerleştirecektir. Ve iste­diği zaman onu tekrar diriltecektir. (Bütün bunlara rağ­men) o, Allah’ın kendisine emrettiği şeyi (ibadeti, teşekkürü) yapmaz." (Abese, 17, 23) Bu ayet-i kerimede, Allah Teâlâ'nın sonsuz kudreti ve tasarruf gücüyle birlikte insanın mahiyeti, haya­tı ve akıbeti anlatılmıştır. Buna göre, insan yok iken Allah Teâlâ onu değersiz bir su damlasından yaratmıştır. Bu de­mektir ki, insanın uzak geçmişi yokluktur ve o ezelden be­ri yokluk hâlinde kalmıştır. Onun yakın geçmişi ve varlık­taki aslı ise kirli ve hakîr bir meni damlası ve bunun için­deki zavallı bir kurtçuktur. Var olduktan sonra da yaşaya­bilmesi için Allah Teâlâ ona gerekli imkânları vermiş ve ko­laylıklar sağlamıştır. Bütün bu işler sadece Allah Teâlâ'nın kudret ve rahmetinin eserleridir. İnsanın kendi gücü ise bu işlerden bir tanesini bile gerçekleştirmeye yeterli değildir. Daha doğrusu onun kendi gücü yoktur. Bu sebeple, onun kalbini çalıştıran, kanını dolaştıran, göz kapaklarını açıp kapatan, nefeslerini düzenleyen de Allah Teâlâ'dır. Fakat kibirli insan nankördür. O ne başlangıcını, ne sonunu dü­şünür, ne de hayattaki durumunu doğru değerlendirir.

En büyük nankörlük olan küfür ve inkâr da insanın kendi aslının ne olduğunu, nereden geldiğini ve nasıl oluş­tuğunu düşünmemesinden ileri gelir. Allah Teâlâ, kıyâmet günündeki dirilişi inkâr eden bir müşrikle ilgili olarak şu âyetleri indirmiştir: "O kişi kendisini bir damla sudan ya­rattığımızı bilmiyor mu ki, diriliş olayını tartışıp duruyor. O nasıl yaratıldığını unutuyor, bizi başkalarına kıyaslıyor ve, 'Çürümüş kemikleri kim diriltecek?’ diyor. De ki: Onla­rı ilkin yaratan onları diriltecektir." (Yasin, 77, 78)

İnsan, başlangıç ve sonucunu unutsa bile, ona hiçliğini ve çaresizliğini hatırlatan türlü olumsuzluklara maruzdur.

Hastalıklar, ihtiyaçlar, musibetler ve kederler bu konuda birer uyarıcıdırlar. Her an bu olumsuzluklara açık olan ve gelenleri defedemeyen insan, iyice düşünürse, hiçbir şeye gücü yetmeyen ve hiçbir gelişmede karar yetkisi bulunma­yan zayıf ve zavallı bir yaratık olduğunu anlamakta zorluk çekmez.

İnsan toprakta çürüyüp yok olduktan sonra, Allah Teâlâ onu ikinci bir sefer yokluktan yaratıp diriltir. Bu ikinci yaratılış ve dirilişin de başlangıcı yokluktur. Kendisinden yaratıldığı madde ise topraktır. Böylece, insan burada da yokluktan ve topraktan meydana getirilir. İkinci diriliş de kibirli insan için önüne geçemediği zorluk ve sıkıntılarla doludur ve bu vesile ile tekrar onun acizlik ve çaresizliği ortaya çıkar.

Mahiyet ve macerası bu olan bir insan için kibirlenmek sadece dinen değil, aklen de çirkin bir hâldir.

Amel planında insanı kibirden uzaklaştıran şey ise, kendi nefsini tevâzua zorlamak ve mütevazilerin fiil ve ha­reketlerini yapmaktır. İlim amel hâline getirilmediği sürece etkili olmadığı için, kibirden kurtulmak için de yalnızca asıl ve faslını bilmek yeterli değildir. Bunun yanında, teva­zu ifade eden ve onu ahlâk ve mizaç hâline getiren fiil ve hareketleri de yapmak lâzımdır.

Kibir uyandıran sebepleri etkisiz kılmanın yolu ise, her sebebe göre değişir. Bu yüzden, sebep soy ve nesep ise, bundan ileri gelen kibri kırmanın yolu iki şeyi bilmektir:

Bunlardan birincisi kişinin nesebindeki şerefin kendi­sine ait olmamasıdır. Çünkü bir nesepte şeref varsa, o şeref baba, dede ve ataya aittir. Bir kimsenin ilmi gibi, onun şe­refi de miras yoluylâ evladına geçmez. Bunlar, her ferdin kendi özel çabasıyla kazanılması gereken erdemlerdir.

İkincisi, insanın asıl nesebinin babası veya dedesi de­ğil, toprak olmasıdır. Toprak ise, bütün insanlar ve hayvan­lar arasında müşterek olan ve kimseye ayrıcalık ve üstün­lük vesilesi olmayan basit bir unsurdur. İnsan cinsinden bir nesep aranırsa, bu nesebin başlangıcı Hz. Âdem'dir. Hz. Âdem de bütün insanların ortak atasıdır ve kimsenin ken­disine bundan özel bir üstünlük çıkarması mümkün değil­dir. Peygamberimize mensup olmaktan dolayı şeref duyul­ması, onun Ehl-i Beytinden olan kimseler için bir haktır. Ancak bu hak peygamberimizin inanç, marifet, amel ve ahlâkına sahip olmakla kazanılır. Aksi takdirde, kuru bir mensubiyet hiçbir kimseye ne şeref sağlar, ne de kurtuluş temin eder. Bunun en açık misâli Ebu Leheb'tir. Bu talihsiz insan, Peygamberimizin amcası olmasına rağmen, ona iman edip kendisine ittiba etmediği için Kur’ân ayetleriyle lanetlenmiştir.

Kibrin sebebi güzellik ise, burada da hayvan gözüyle kendi maddesine değil; ruh, kalb ve duygu âlemine bak­mak lâzımdır. Bunlara bakınca da insan kendisinde bir çok kusur ve eksiklik görür ve mükemmelliğin ifadesi olan gü­zellikten uzak olduğunu anlar. Vücut güzelliği ise hakikî bir değer olmaması yanında, elde tutulamayan ve süratle gelip geçen bir şeydir. Böyle bir şeyle kibirlenmek, şimşeği güneş zannetmek gibi bir yanlışlıktır. Kaldı ki, güzellik ve bazı kimselerde kibir uyandıran diğer şeyler Allah Teâlâ'nın birer vergisidir. Allah Teâlâ’nın verdiği şeylerle if­tihar etmek ise, insanın değil, Allah Teâlâ’nın hakkıdır. İnsana düşen ise, bu vergilerinden dolayı Allah Teâlâ'ya şük­retmek ve bu nimetlerin devamı için duâ ve niyazda bu­lunmaktır.

Hakikî güzellik cennetteki güzelliktir. Çünkü dünya­daki güzellik, eksiklik ve çirkinliğin gizlenmesinden ibaret iken, cennetteki güzellik gerçek mükemmelliktir.

Kibrin sebebi kuvvetli olmak ise, vücuda musallat olan illet ve hastalıkları düşünmek lâzımdır. Her an gelebilen bu illet ve hastalıklar, çok kısa bir süre içinde insanın bütün güç ve kuvvetini alırlar. Yaşlılığın da insanı ne hâllere dü­şürdüğü kimsenin meçhulü değildir. Allah Teâlâ, insanın güçsüzlüğünü her an onun gözleri önünde bulundurmak ve ona duyurmak için onu en zayıf haşarattan olan sinek­lere karşı çaresiz bırakmıştır. Sinekler, kendisine rağmen üstüne konar, kendisine rağmen hayat kaynağı olan kanını emer ve onun tehditleriyle alay ederek vınlayıp durur. Siv­risinekler ise, vücudunu yara bere içinde bırakır ve Ona uy­kuyu haram ederler. Allah Teâlâ, câhil insanların güçlü zan­nedip taptıkları sahte ilâhların acizliğini de sinek misaliyle bildirmiştir. İlgili âyet şöyledir:

"Ey insanlar! Bir misâl verildi, onu iyice dinleyin. Al­lah dışında taptıklarınız, bir araya gelseler bir sinek bile ya­ratamazlar. Hatta sinek kendilerinden bir şey koparsa, onu da kurtaramazlar. Onlar bu kadar zayıftırlar. Onlara tapan­lar da aynı şekilde zayıftırlar. Bu zayıf şeyleri Allah'a ortak edenler, Allah'ı tanıyamamışlardır." (Hac, 73)

Faziletlerin hizmetinde olmayan kaba kuvvetin daha fazlası hayvanlarda vardır. Bu sebeple, böyle bir kuvvetle iftihar etmek insanı yükseltmez, onu hayvanların derecesi­ne indirir.

Allah Rasûlü (as), "Lâ Havle velâ kuvvete illâ billahil-aliyyil-azîm sözü Cennet hazinelerin­den bir hazinedir." buyurmuştur. Bu sözün mânası ise şöy­ledir: Güç ve kuvvet yalnızca yüce ve büyük olan Allah'tandır. Bu sözü söyleyen kimse, kendinde güç ve kuvvet görmekten ve bununla kibirlenmekten sakınmış ve bir cennet sermayesi kazanmış olur.

Kibrin sebebi mal, makam, cemaat ve çevre gibi şeyler ise, bunlar insanın dışında olan şeylerdir. Böyle şeylerle ki­birlenmek; eşeğin, süslü semeri veya devenin, kervanın çokluğu ile kibirlenmesi gibidir. Semer eşeğe, kervan deve­ye bir değer ilâve etmediği gibi, sözü edilen şeyler de, insa­nın zatına bir değer katmazlar.⁷⁴ Bu sebeple, akıllı olan bir insan böyle iğreti ve geçici şeylerle ne kibirlenir, ne de sevi­nir. Bunların varlığıyla üstünlük iddiâ etmek doğru olsay­dı, onların gitmesiyle de aşağılığı kabul etmek lâzım gelir­di. Bu geçici şeyler yüzünden kibirlenmek şöyle dursun, sevinmek bile himmet ehlinin nazarında saçma bir duygu­dur. Bu şeylerin varlığıyla sevinmek onları sevmeyi de ge­rektirir. Çünkü bir şeyi sevmeyen onun varlığıyla sevin­mez. İbrahim (as), "Ben yok olacak olan fâni şey­leri sevmem." (En'âm, 76) demiştir. Bu şeyleri sevmeyen, ne onların varlığıyla sevinir, ne de yok olmalarıyla üzülür ve ağlar. Bunların yok olmaları yüzünden üzülmek ve ağlamak da onları sevmenin ve onlarla sevinmenin yanlış olduğunu gösterir. Çünkü ancak yanlış olan işlere üzüntü duyulur ve ağlanır.

Kalıcılığı olmayan ve her an yok olabilen şeyler, uyku­da görülen rüyalardan farksızdırlar. Onun için, rüyalarla kibirlenmek ne kadar abes ise, mal, evlat, mevki, makam gibi geçici şeylerle kibirlenmek de o kadar akıl dışıdır. Al­lah Teâlâ şöyle buyurmuştur:

"Mal ve çocuklar geçici olan dünya hayatının süsleri­dir. Bâki kalan sâlih ameller ise Allah katında sevap yönün­den de, ümit bağlama yönünde de daha hayırlıdırlar." (Kehf, 46)

Kibrin sebebi ilim ise, bu kibirden kurtulmak iki şeyle olur:

Bu şeylerden birincisi ilmin büyük olan sorumluluğu­nu düşünmektir. Bazı müfessirlere göre, göklerin ve yerin almaktan korkup sakındıkları emanet ilimdir. Çünkü so­rumluluk ilimle başlar ve onunla birlikte büyür. Bu sebeple, câhil olan bir kimse, bazı durumlarda bir çeşit mazeret sa­hibi görülse bile, âlim bu şanstan mahrumdur. Bir şeyi bil­meden yapmakla bile bile yapmak arasında çok fark vardır. Bu fark iyi işlerde âlimlere daha çok sevap kazandırırken, kötü işlerde de onlara daha fazla vebal yükler. Âlim, ilme aykırı hareket ettiği zaman hem Allah Teâlâ’nın hakkını, hem de ilmin hakkını göz ardı etmiş olur. Çünkü ilmin de hakkı vardır. Bu hak da ilme göre hareket etmektir. Allah Rasûlü (as) şöyle buyurmuştur:

"Bildiği hâlde günah işleyen bir kimse, cehenneme atı­lır ve orada dökülüp dağılan iç organlarının etrafında de­ğirmen taşını çeviren eşek gibi dönüp durur. Onun kor­kunç hâlini gören diğer cehennem ehli, kendine, "Sen biz­den farklı ne yaptın ki, azabın daha çetin olmuş?" diye so­rarlar. O kişi, 'Ben bildiğim hâlde günah işledim.’ diye ce­vap verir." (Müttefekun aleyh) Allah Teâlâ, ilmiyle amel etmeyen bilginleri en değersiz hayvanlar olan eşek ve köpeğe benzetmiştir. İlgili âyetler şöyledir: "Onlar, kitap yüklenmiş eşekler gibidir­ler." (Cumua, 5), "O köpek gibidir." (A raf, 179)

Allah Teâlâ yanında bu durumlara düşmek ihtimali varken, ilimle kibirlenmek ahmaklıktan başka bir şey de­ğildir.

İkincisi de ilimle kibirlenmenin sadece Allah Teâlâ'ya yakıştığını düşünmektir. Çünkü yegâne büyük ve mükem­mel olan O'dur. O'ndan başka bütün varlıklar O'nun aza­meti önünde havada uçuşan toz zerreleri gibidirler. O, ken­di küçüklüğünü kabul edenleri mükâfatlandırıp büyütür, kendilerini büyütenleri ise cezalandırıp daha da küçültür. Allah Rasûlü (as) şöyle buyurmuştur:

"Kim Allah Teâlâ’nın büyüklüğü önünde eğilirse Allah Teâlâ onu yükseltir ve kim kendi kendisini büyütürse Allah Teâlâ onu alçaltır." Bu da gösteriyor ki, büyümenin yolu ki­birlenmek değil, kibirden vazgeçmektir. Kur’ân-ı Kerim'de şöyle buyurulmuştur:

"Size ancak az bir ilim verilmiştir." (İsrâ, 85), "Allah bilir, siz bilmezsiniz." (Bakara, 216), "Bütün bilenlerin üstünde bir bilen var­dır." (Yûsuf, 76) Bu son âyetteki "bir bilen" Allah Teâlâ'dır. O hâlde, ilimdeki üstünlük ve büyüklük kimseye ait değil, Allah Teâlâ'ya aittir. Öyleyse, bunun şerefi ve kibri de O'nun hak­kıdır.

Bu geçen sebeplerden dolayı, herkesten daha çok ilim ve marifet sahibi olan peygamberler, herkesten daha fazla tevazu göstermişlerdir. Onlar tevazu gösterdikçe de Allah Teâlâ onları yükseltmiştir. Öbür yandan, peygamberlerin çok aşağısında olmalarına rağmen, onları örnek alıp tevazu göstermeyenler, yukarıda zikredilen âyetlerde bildirildiği gibi, Allah Teâlâ tarafından eşek ve köpek derecelerine dü­şürülmüşlerdir.

Fiilî olarak kibirden kurtulmak için de, âlim olan bir kimse, câhil olana baktığı zaman, "Bu adam, Allah yanında bana göre daha mazurdur." demeli; kendisi gibi bir âlime baktığı zaman, "Bu benden daha bilgilidir." demeli; bilgisi çok değilse, "O, benden daha ihlâslıdır, ilmiyle daha çok amel eder." demeli; kendisinden yaşça büyük olana baktı­ğı zaman, "Bu benden daha evvel Allah Teâlâ'ya itâat etme­ye başlamış." demeli; kendisinden küçük olana baktığı za­man, "Bu benden daha sonra günah işlemiştir." demeli; bir kâfir veya bid'atçıya baktığı zaman da, Allah Teâlâ’nın ken­disini de bunlar gibi şaşırtmadığına şükretmeli ve hak üze­rinde sebat etmesi için de, "Rabbimiz! Bizi hidâyet ettikten sonra kalplerimizi saptırma ve bize kendi tarafından merhamet et. Sen merhamet edensin." (Al-i İmrân, ayetiyle duâ etmelidir.

Kâfir ve fâsıklara Allah için buğzetmek câizdir. Ancak onlara karşı kibirlenmek câiz değildir. Çünkü kibirlenmek nefsin kâfirlik ve fâsıklık hâlidir. Nefis bu duruma düşün­ce, onun diğer kâfir ve fâsıklardan üstünlüğü kalmaz. Kö­tülüğe buğz etmek Allah Teâlâ’nın bir emri ve hakkıdır. Ki­birlenmek ise, nefsin kendi hevesi ve isteğidir. Bu sebeple, Allah için buğz olur, fakat Allah için kibirlenmek olmaz.

İlim, kazanılması en zor ve faydası en çok olan bir er­demdir. Onun için o azizdir ve sahibine de izzet kazandırır. Ancak ilmin izzeti (eski tabirle, izzet-i ilmiye) kibir ve te­kebbürü değil, başka insanların bulaştığı basitlik ve hafif­liklerden ve özellikle de günahlardan sakınmayı gerektirir. İlmin izzeti bu şekilde korunur.

Kibrin sebebi ibadet ise, evvelâ şunu bilmek lâzımdır ki, câhil bir âbid'in (çok ibadet edenin) âlimlere karşı kibirlenmesi doğru değildir. Çünkü, Allah Teâlâ yanında âlimle­rin derecesi abidlerin derecesinden üstündür. Ayet-i keri­meler ve hadis-i şerifler bunu açıkça bildirmişlerdir. Ancak âlimlerin de ilmin ağır olan sorumluluğunu düşünüp ken­dilerini câhillerden üstün tutmamaları gerekir. "De ki: Alimlerle câhiller bir olurlar mı?" (Zümer, 9) ayet-i kerimesi aynı za­manda hem âlimlerin üstünlüğünü, hem de onların câhil­lerden fazla olan sorumluluğunu bildirmiştir. Bu o demek­tir ki, herkes kendi nefsini kusurlu ve küçük görmeli, di­ğerlerini kendinden daha iyi durumda kabul etmeli ve kendisi için korku, onlar için ümit duymalıdır.

Câhil bir âbidin, ibadeti daha az görülen kimselere karşı kibirlenmesi de doğru değildir. Çünkü önemli olan insanların akıbeti ve hâtimesidir. Akıbet ise meçhuldür ve kimsenin ne hâlde öleceğini önceden bilmek mümkün de­ğildir. Bu bilgi, Allah Teâlâ'ya mahsus olan bir gaybtır. Bili­nen odur ki, genel olarak iyi olanlar iyilik üzerine, kötü olanlar da kötülük üzerine ölürler. Ancak bazı kimseler ön­ce iyi iken (öyle görünürken) sonra bozulurlar ve bozuk olarak ölürler. Bazı kimseler de önce kötü iken (öyle görü­nürken) sonra iyileşirler ve iyi olarak ölürler.

Allah Rasûlü (as), bu durumu şu ha­dis-i şerifte açıklamıştır: "Biriniz cennet ehlinin amelini işler ve cennet ile arasında bir zira (yarım metre) kadar mesa­fe kalınca kader onu çevirir ve o kimse ondan sonra cehen­nem ehlinin amelini işler ve cehenneme gider. Biriniz de ce­hennem ehlinin amelini işler ve cehennem ile arasında bir zira kadar mesafe kalınca kader onu çevirir ve o kimse on­dan sonra cennet ehlinin amelini işler ve cennete gider." (Mansur Ali Nâsıf, et-Tâc, 1/38 Kütüb-i Erbaa'dan nakil)

Kimin akıbetinin ne olacağı bilinemeyince de, ibadet ve iyilikler yüzünden kibir ve tekebbür taşımak anlamsız­dır. Buna rağmen, kibir taşımakta ısrar edenler bilmelidir­ler ki, kendileri Allah için değil, nefisleri için ibadet ediyor­lar ve ibadetleriyle sevap ve cennet değil, nefisleri için tat­min arıyorlar. Bu kimselerin ibadetleri artık Allah yanında makbul değildir ve bu kimseler O'nun yanında ibadetsizlerden daha aşağı derecededirler. Bunlar gizli fâsıklar ve münafıklardır.

Farz-ı muhal gayb perdesi açılsa ve abid kendisini cen­nette, ibadetsizi de cehennemde görse, yine ibadetleriyle ona karşı kibir yapması câiz değildir. Çünkü, hidayet bul­mak ve ibadetlere muvaffak olmak, âbidin kendi hüneri değil, Allah Teâlâ’nın lütuf ve merhametinin eseridir. Allah Teâlâ bir hadis-i kudside şöyle buyurmuştur:

"Ey kullarım! Ben sizi hidayet etmedikçe hepiniz da­lâlettesiniz." Kur'ân-ı Kerim'de de bu mâna teyid edilmiş­tir. Örneğin, bir âyette şöyle buyurulmuştur:

"Allah kimi hidayet ederse o hidayet bulur. Allah kimi dalâlette bırakırsa, o da hüsranda kalır." (A'râf, 178)

Hâl bu olunca, Allah Teâlâ’nın lütuf ve rahmetini ken­dine mal edip ondan nefsine pay çıkarmaya kalkışmak, bu lütuf ve rahmetin selb edilmesine (geri alınmasına) sebep­tir. İyi görünen bazı kimselerin sonradan bozulup yoldan çıkmaları da, bunların Allah Teâlâ’nın lütuf ve rahmetini yanlış kullanıp selb edilmelerine sebep olmalarının sonu­cudur.

Vehb İbni Münebbih şöyle demiştir: "İnsanı yükselten erdem, herkesi kendisinden üstün görmesidir. Doğru olan da budur. Çünkü bazı kimseler, gerçekten ondan üstün­dürler. Bunlara karşı yapması gereken şey, onların üstünlü­ğünü kabul etmek, onlara gıpta edip onlar gibi olmaya ve onlara yetişmeye çalışmaktır. Diğer bazı kimseler ise, zâhire göre ibâdette ondan üstün görünmeseler de, muhtemel­dir ki, bunların gizli hâlleri, niyet ve ihlasları, ahlâk ve mu­ameleleri onunkinden üstündürler. Gerçekten de, zahire göre ibadette kusurlu görünen çok insan vardır ki, onların gizli ve özel hâlleri, huyları ve muameleleri çoğu âbidleri aşan ölçülerdedir."

(Herkes gibi, ben de bunun örneklerine şâhid olmuşumdur. Bundan seneler önce, ibadet ve tâatı az olan bir adamla uzunca bir yol­culuk yaptım. Ben hayatımda onun kadar cömert, uzun yolculukta onun kadar rahat, arkadaş canlısı ve neşeli bir insan görmedim. Halbu­ki, onun kardeşleri onun ibadetteki kusurundan şikâyetçiydiler. Öbür yandan, ibadet ve tâatta oldukça ileri olan bir iki adamla da başka bir yolculuk yaptım. Yolculuğun verdiği rahatsızlıkla bunlar kısa bir za­man sonra ahlâklarını bozdular, darıldılar, kızıp bağırdılar, saygısızlık ettiler ve cimrilikleri arttı. Halbuki, ibadet ve taatta kusurları yoktu.)

Ahiret işini ciddiye alan bir kimse, kendisini hep eksik, kusurlu, hazırlıksız ve ihmalkâr bulur ve bu sebeple kendi kurtuluşu için devamlı korku duyar. Yaptığı ibadetler ve ettiği hayırlar bile onun korkusunu azaltmaz. Allah Teâlâ bunlar hakkında şöyle buyurmuştur: "Onlar ibadet ve ha­yır yaparken de kalpleri korku içindedir." (Mu’minûn, 60)

Fâsık kimseler günah işlerken bile korkmadıkları hâl­de, bunlar ibadet ederken de korkarlar. Korkmaları ise, iba­detlerinin eksik olması veya kabul edilmemesi ihtimalin­den dolayıdır. Bu korkuyu taşıyan müminler, kendilerinde kibre vesile olabilecek bir üstünlük görmezler. Bunlardan bazıları, kendi ibadetlerini başkalarının günahlarından da daha tehlikeli bulurlar. Çünkü günahın bir günahı varken, ibadetlerin çok sayıda günahları bulunabilir. Kibir de bu günahlardan biridir.

Bir abid mağarada ibadet ederken, rüyada kendisine, "Falan eskiciye git, sana duâ etsin." denilmiş. Abid şehire inip eskiciye gitmiş ve ondan duâ istemiş. Söz açılmışken onun amelinin ne olduğunu da sormuş. Eskici şunu söyle­miş: "Ben gündüzleri oruç tutarım. Günlük kazancımın bir kısmını çoluk çocuğuma nafaka yaparım; bir kısmını da sa­daka olarak dağıtırım. Bir de, kimi görsem, ahirette onun kurtulacağını ümit eder, kendimin ise helâk olacağımdan korkarım." Onu dinleyen abid şöyle demiş: "Senin amelin de güzeldir. Ancak, beni senin duana muhtaç hâle getiren erdemin, başkaları için ümit, kendin için korku duymandır."

İbadet edenler, meleklerden ders almalıdırlar. Allah Teâlâ’nın bu masum kulları devamlı surette ibadet ettikleri hâlde, yine de korkarlar. Allah Teâlâ onlar hakkında şöyle buyurmuştur:   "Onlar gece  gündüz bıkıp yorulmadan Allah'ı tesbih ederler." (Enbiyâ, 20), "Onlar kendilerine emredileni ya­parlar ve üstlerindeki Rablerinden korkarlar." (Nahl, 50)

Korku, ibadeti bozulmaktan koruyan ve onu tatlandı­ran tuzdur. İçinde korku bulunmayan ibadet, hem yavan ve tatsızdır, hem de bozulmaya mahkûmdur. Çünkü iba­dette korku olmayınca, ona kibir, riya, ucub ve benzeri mikroplar karışır.

İnsanın kendisinde kibir olmadığını zannetmesi ve söylemesi onda kibir olmadığını göstermez. Kibrin olup ol­madığı verilen tepkilerden ve takınılan tavır ve hareketler­den anlaşılır. Bu konuda mihenk durumunda olan bazı tep­ki ve tavırlar şunlardır:

1- Bir tartışma sonunda (veya her hangi bir vesile ile) inandığı ve savunduğu fikir ve görüşün yanlış olduğu is­patlı olarak ortaya çıkarıldığı zaman, eğer kişi memnuniyet duyup bunu ortaya çıkarana teşekkür eder ve hatadan dö­nerse, bu tepki ve tavır kendisinde kibir olmadığını göste­rir. Fakat eğer bunun yapılması kendisine ağır gelir ve hal­kın nazarındaki itibarını korumak için tutarsız te'vil ve yo­rumlara başvurursa, kendisinde kibir bulunduğu anlaşılır. Allah Rasûlü (as), "Hikmet, mümi­nin kaybolmuş malıdır. Onu arar ve bulduğu yerden alır." buyurmuştur. Ancak kibirli insan, kendi cehâlet ve da­lâletini başkasındaki hikmet ve hidâyete tercih eder.

2- Emsâli ile birlikte iken onların gerisinde yürümek, onların altında oturmak, onlar konuşurken dinlemek, onla­ra hizmet etmek kendisine ağır gelmezse, kibirden kurtulmuş demektir. Fakat, bunları yapmak kendisine ağır gelir­se, bu ağırlık kibirdendir.

3- Fakir ve düşkünlerle birlikte görünmek, onlarla otu­rup konuşmak ve arkadaşlık etmek ruhuna ağır gelmezse, kibirli olmadığı anlaşılır. Allah Rasûlü (as), kölelere iltifat eder, onların evlerine gider, ikramlarını kabul eder ve karşılık verirdi.

4- Ucuz ve eski elbise giymek kendisi için sorun değil­se, kibirli değildir. Ebu Musa el-Eş'arî (ra), ba­zı kimselerin eski olan elbiselerinden utandıkları için Cu­ma namazına gelmediklerini duydu. Bunun üzerine, onla­rın elbiselerinden daha eski ve daha çok yamalı bir elbise giymeye başladı.

(İslâm'a göre bir kavmin önderi, geçimini o kavmin en aşağı seviyedeki fertlerine göre ayarlar. Allah Rasûlü (as) bunu yapmış, onun dört halifesi ve di­ğer ashabı da aynı şeyi yapmışlardır. Fakat zaman geçtikçe bu anlayış değişmiş ve bir kavmin önderi o kavmin rüya­sında bile göremediği lüks, israf ve debdebeli bir hayatı ya­şamayı hak ettiğini zannetmiş ve öyle yaşar hâle gelmiştir. Bu gün de aynı yanlış ve zâlim anlayış ve buna bağlı tatbi­kat hâkimdir. İnsanların lider ve önder olmak için birbiri­nin başını yemeleri ve her türlü rezilliği yapmaları de bu aslan payını elde etmek içindir.)

5- Eşya taşımaktan çekinmezse, kibirsizdir demektir. Çünkü kibirliler bundan çekinirler. Hakkında Kuran-ı Kerim'de övgü bulunan Abdullah İbni Selâm (ra) (Ra'd, 43), çuvalı sırtına alıp götürürdü. Çocukları, "Ver, biz götürelim." dediklerinde de, "Ben, kibrimi kırmak istiyorum, bırakın." diye cevap verirdi.

Kibir de kin, hased ve riya gibi kalbin hastalıklarından­dır. Kalbin hastalıkları ise, beden hastalıklarından daha za­rarlıdırlar. Çünkü beden hastalıkları, kısa dünya ömründe acı ve ağrı verebilirler. Kalbin hastalıkları ise uzun olan ahi­ret hayatında ağrı ve eleme dönüşürler. Bir kimse öldüğü zaman vücut ağrılarından kurtulur, fakat kalbinde hasta­lıklar varsa, bunlar işlemeye devam ederler. Hâl bu iken, beden tedavisine önem veren çoğu insanlar, kalplerinin el­den gitmesine aldırış bile etmezler.

Eğer denilse ki, Allah Rasûlü (as), "Müminin kendisini alçaltması helâl değildir." buyurmuş­tur. Bu hadis-i şerif tevazu göstermeye karşı bir söz değil midir?

Cevaben deriz ki, tevazu göstermek kendini alçalt­mak değildir. Kendini alçaltmak da tevazu değildir. Bunlar arasındaki farkı bir misâlle anlatmak gerekirse, bir insanın kendisinden her hangi bir fazilette üstün olan veya kendi­siyle aynı derecede bulunan bir kimseye normal ölçüler içinde saygı gösterip hürmet etmesi tevâzudur. Fakat, bu ölçüleri kaçırması veya âlim bir insanın bir câhile ya da yaşlı bir insanın bir çocuğa eğilip bükülmesi, ayakkabısını düzeltmesi, elini öpmesi kendini alçaltmaktır.

Burada bir kere daha belirtelim ki, her işin bir orta ve normal hâli, bir de ifrat ve tefrit hâlleri vardır. Orta hâl iyi, ifrat ve tefrit hâlleri ise kötüdür. Onun için, "Her işin en ha­yırlısı onun orta hâlidir. Allah Teâlâ’nın hoşlandığı hâl orta hâldir." denilmiştir. Tevazu da orta hâldir. Onun ifrat hâli kendini alçaltmak, tefrit hâli ise kibirlenmektir. Bu sebeple, Allah Rasûlü (as), "Büyüklerimize say­gı, küçüklerimize sevgi göstermeyen bizden değildir." ha­disinde büyüklere karşı saygıyı emrederken küçüklere kar­şı saygı değil, sevgiyi emretmiştir.

Kendini alçaltmak tevazuda ileri gitmekle de sınırlı de­ğildir. Yaptığı her hangi bir uygunsuz işten dolayı kişiye "alçak!" deniyorsa, o işi yapmak kendini alçaltmaktır. Hat­ta bu kadar kötü olmamakla birlikte, kişiye yakıştırılmayan bir işi yapmak da kendini alçaltmaktır. Örneğin, bir hoca­nın artist gibi giyinip kuşanması, bir yaşlının delikanlılar gibi oynayıp zıplaması da kendini alçaltmaktır ve dolayı­sıyla, hadd-i zatında helâl olan bu gibi şeyler de onlar için helâl değildir. Çünkü kişinin toplumda kendisine verilen vakarı koruması vaciptir.

Kibir de, diğer bütün ahlâkî zaaf ve kusurlar gibi teda­vi edilebilir. Onun tedavisinin ilacı ise iki şeydir. Birincisi, yukarıda anlatıldığı gibi, onun kötü bir huy ve sıfat oldu­ğunu düşünmek ve buna inanmak, ikincisi de kibri kıran davranışları ısrarla tekrarlayıp sürdürmektir. Çünkü huy­lar davranışları etkileyip kendi renklerine boyadıkları gibi, davranışlar da huyları değiştirip kendi kalıplarına uydu­rurlar.

Ucb'un Kötülüğü

Bil ki, kibir ve ucub birbirini doğuran ve birlikte bulu­nan hâller olmakla birlikte, esas olarak kibir insanın kendi nefsini, ucub ise kendi ilmini, fikrini, amelini büyük gör­mesidir. Kibir gibi ucub da kötü bir hâl, huy ve sıfattır. (Hâl kalpten gelip geçen şeydir. Huy kalpte durup sabitleşen şeydir. Sıfat, belirginleşen huydur.) Al­lah Rasûlü (as) şunları söylemiştir:

"Üç şey helâk edicidir. Bunlar cimrilik, heves düşkün­lüğü ve ucubtur." (Geçti), "İnsanlarda üç şey gördüğün zaman onlardan ümidini kes. Bu şeyler cimrilik, heves düşkünlü­ğü ve kendi fikrine acep kalmak (onu çok beğenmek, ucub yapmak) tır." (Ebu Dâvûd, Tirmizî), "Başka hiçbir günah işlemeseniz bile, ucub yaparsanız, bu sizin için yeterli günahtır." (Bezzâr, İbnu Hibban)

Ucub riya yapmaya da yol açar. Çünkü amelini beğe­nen bir kimse, onu başkalarına da gösterip onların hayranlığını kazanmak ister. Onun için amelini kusurlu bulmak lâzımdır. Bu Ucubtan kurtulmayı sağladığı gibi, gerçeği de ifade eder. Çünkü Allah Teâlâ’nın büyüklüğüne yakışır mü­kemmellikte amel yapmak imkânsızdır. Allah Rasûlü’ne nisbet edilen bir sözde bu gerçek şöyle dile getirilmiştir:

"Ey tanınan Rab! Seni gerektiği kadar tanıyamadık. Ey ibadet edilen Rab! Sana gerektiği kadar ibadet edemedik. Ey şükredilen Rab! Sana gerektiği kadar şükredemedik." Bu sebeple, her amelden sonra onun yetersizliğinden dola­yı Allah Teâlâ'dan af dilemek ve istiğfar etmek müstehab görülmüştür.

Bişr İbni Mansur, görüldükleri zaman Allah’ın ve ahi­retin hatırlandığı sâlih kimselerdendi. Bu zat özellikle çok namaz kılardı. O şunu söylemiştir: "İbadetlerini beğenme. Çünkü İblis de bir zaman çok ibadet ederdi. Fakat o ibade­tini beğendi, ucub ve kibre girdi. Bu sebeple helâk oldu."

Kişi yaptığı işi çok ve büyük görünce minnet etmeye de kalkar. Minnet etmek ise ameli bozar. Allah Teâlâ şöyle buyurmuştur:

"Yaptın işi çok görüp minnet etme." (Muddessir, 6), "Sadakalarınızı minnet ve eziyet etmek suretiyle bozmayın." (Bakara, 264) Bazı kimse­ler, müslüman oluşlarını büyük bir hâdise gibi takdim edince, Allah Teâlâ Peygamberimize şu âyeti indirmiştir:

"Onlara de ki, müslüman oluşlarınızı minnet eder gibi söyleyip durmayın. Siz gerçekten iman etmiş iseniz, sizin kimse üzerinde değil, Allah'ın üzerinizde minneti vardır." (Hucurât, 17)

Ucb'un Âfetleri

Ucb'un âfetleri çoktur. Bazıları şunlardır:

1- Kibre kapılmak. Ucub kibir oluşturur. Çünkü ilmini, amelini ve yaptığı işi büyük gören bir kimse, kendi kendi­sini de büyük görmeye başlar.

2- Minnet etmek. Yaptığı işin büyük olduğunu düşü­nen bir kimse, bu işi Allah için yapmışsa Allah'a, insanlar için yapmışsa insanlara minnet eder.

3- Günahları küçümsemek. İbâdet ve tâatlarını gözün­de büyüten bir kimse, bunların yanında günahlarının bir ağırlığı olmadığını düşünür ve artık ne onları terk eder, ne de onlardan dolayı ciddî bir şekilde istiğfarda bulunur. Bu düşünce iki sebeple yanlıştır. Birincisi, her zaman ibadetin günahtan büyük olmamasıdır. Onun için, bazen ibadet gü­naha kefaret olur, bazen de günah ibadeti yakar. İkincisi de, günahların yazıldığı kesin olduğu hâlde, ibadetin kabul edilip edilmediğinin kesin olmamasıdır. Çünkü ibâdet ve hayırların kabul edilmesi şartlarının yerine getirilmesine bağlıdır. Bu şartlardan birisi de, ucba kapılıp onları büyük görmemektir. Allah Teâlâ, şartları yerine getirilmediği için amelleri reddedilen kimseler hakkında şöyle buyurmuştur:

"Bunlar iyi şeyler yaptıklarını zannettikleri hâlde, dünyadaki çalışmaları boşa gitmiştir. Kıyâmet gününde en büyük dehşet ve hüsrana uğrayanlar bunlardır." (Kehf, 103, 104), "Amel­leri çöldeki serap gibidir. Susuz olan kimse serabı su zan­neder. Fakat, yanına gelince, orada bir şey bulamaz. (Bunlar da amellerini makbul zannederler, fakat ölüp hesap yerine gidince, amellerinin reddedilmiş olduğunu anlarlar.) Onlar orada karşılarında Allah'ı bulurlar ve Allah onların hesaplarını görür. O, çabuk hesap görendir." (Nûr, 39)

4- Kendisini Allah Teâlâ’nın azabından emin hisset­mek. Bu ise, en büyük günah ve hatta küfürdür. Kur'ân-ı Kerim'de şöyle buyurulmuştur: "Onlar kendilerini Allah’ın azabından emin mi hissediyorlar?! Allah’ın aza­bından ancak hüsrana uğrayacak (ve azaba çarpılacak) olanlar emin olurlar." (A'râf, 99) Allah’ın azabından emin olmak doğru olsaydı, öncelikle melekler ve peygamberler emin olurlardı. Çünkü melekler hiç günah işlememişler, pey­gamberler de bütün ümmetlerinin sevapları kadar sevaba sahiptirler. Fakat buna rağmen, Allah Teâlâ'dan en çok bun­lar korkmuşlardır. Allah Teâlâ'dan korkmak vaciptir. Kur'ân-ı Kerim'de şöyle buyurulmuştur:

"Eğer mümin iseniz, insanlardan değil, Allah'tan kork­manız daha da gereklidir." (Tevbe, 13), "İnsanlardan korkmayın, benden korkun." (Mâide, 44), "Ey akıl sahipleri; benden korkun!" (Bakara, 197), "Yalnız benden korkun!" (Bakara, 40)

Ancak Allah korkusu ümitsiz bir korku değildir; onun içinde ümit de vardır. Bu yüzden, Kur'ân-ı Kerim'de gerçek müminler şöyle tarif edilmişlerdir:

"Allah'ın âyetleri kendilerine okunduğu zaman teslimiyet gösterirler, Rablerine secde eder, tesbih eder, hamd ederler, O'nun âyetlerine ve ibadetine karşı kibirlenmezler. (Geceleri de) vücutları yataktan uzak olur, korku ve ümit içinde duâ ve ibâdet ederler ve kendilerine verdiğimiz rızktan infak ederler (hayır yaparlar). Hiç kimse, amellerin­den dolayı bunlara hazırlanan göz aydınlatıcı mükâfatın büyüklüğünü tahmin edemez." (Secde, 15,16)

5- Ucub sahibi olan kimse, Allah Teâlâ’nın kendisi hak­kındaki tevfik ve inayetini kendi şahsî hüneri zanneder ve bu sebeple, O'na hamd ve şükretmek yerine, kendi kendi­sini övmeye ve göstermeye çalışır. Bir misâl vermek gere­kirse, Allah Teâlâ imtihan için Karun'a çok miktarda mal vermişti. Kendisi ise bu olayı şöyle değerlendirmiştir: "Bu mal benim ilim ve hünerimin sonucudur." (Kasas, 78) Fakat, onun bu nankörlük, kibir ve ucbu üzerine Allah Teâlâ kendisini malıyla birlikte yerin dibine geçirdiği zaman, onun ilim ve hüneri ortalıkta görünmemiş ve onu kurtarmamıştır. (Kasas, 81)

6- İlim ve fikrine acep kalan insan, ilminin eksikliğini ve fikrinin yanlışlığını kabul etmez. Bu yüzden de ne kim­seden yararlanmaya çalışır, ne de eleştirilere tahammül eder. Bu sebeple de, câhillerden daha çok hatalara düşer ve yanlışlar yapar. Aynı sebepten dolayı bid'atlara kayan ve küfre girenler de çoktur. Kur'ân-ı Kerim'de, "Allah onları ilimlerine rağmen dalâlete sokar." (Câsiye, 23) buyurulmuştur. Hal­buki, insan âlim ve abid de olsa kendi nefsini ithâm eder, kendi fikrine güvenmez, Kur' ân’ın nuruyla nurlanmaya çalışır, din âlimlerinden istifâde eder, aralıksız ilim tahsiline devam eder ve bilmediklerini basiret ehline sorarsa doğru­yu bulur ve dalâlete düşmekten korunur.

7- Ucub sahibi, yaptığı amel ve hayırları yeterli bulup gevşemeye başlar. Bu da yanlıştır. Çünkü, evvelâ yaptığı amelin kabul edildiğini bilemez. İkinci olarak, amelinin gü­nahlarından fazla olduğunu kestiremez. Allah Rasûlü (as) bir hadiste şöyle buyurmuştur:

"Siz müflisin kim olduğunu bilir misiniz? Müflis o adamdır ki, kıyâmet gününe dağlar gibi amellerle gelir. Fa­kat o, aynı zamanda şuna sövmüş, bunu doğmuş, şunun gıybetini yapmış, bunun kalbini kırmış, onun malını ye­miştir. Bu sebeple, onun amelleri zulüm ve haksızlık yaptı­ğı bu kimselere dağıtılır ve kendisi sevapsız kalınca da ce­henneme atılır."

Kaldı ki, amelleri makbul ve sevapları mahfuz da olsa, insan son nefesine kadar Allah Teâlâ'ya kulluk etmek ve O'nun rızasına daha çok yaklaşmaya çalışmakla emrolun­muştur. Kur'ân-ı Kerim'de şöyle buyurulmuştur: "Ölünce­ye kadar Rabbine kulluk et." (Hicr, 99), "Rabbinizin mağfiretine ve cennete ulaşıncaya kadar ibadet ve hayırlarda birbirinizle yarışın." (Hadid, 21) Allah Rasûlü (as) da şöyle buyurmuştur: "Mümin cennete girinceye kadar hayır yap­maya doymaz ve hayır için çalışmaktan yorulmaz."

7- Ucub sahibi kimse, Allah Teâlâ’nın yanında yeri ve değeri bulunduğuna inandığı için, duaları kabul edilmedi­ği ve istedikleri verilmediği zaman içinden Allah Teâlâ'ya kızar.   Allah   Teâlâ'ya   kızmak   ise   küfürdür.   Kur’ân-ı Kerim'de şöyle buyurulmuştur:

"Onlara de ki, kızgınlığınızla ölün. Allah kalplerinizde olanı bilir." (Al-i İmrân, 119), "Kim Allah’ın kendisine dünya ve ahirette (hakkı olduğu hâlde) yardım etmeyeceğini düşünürse, O'ndan ümidini kessin, kızgınlık ve kahır yüzünden tava­na bir ip bağlayıp kendisini öldürsün. Ondan sonra, gör­sün bu çare de kendisi için çözüm olmuş mudur?" (Hac, 15)

Bu kimseler, bazen de Allah Teâlâ'ya karşı nazlanırlar. Kızmak, imanı zayıf olanlar arasında revaçta iken, nazlan­mak da şair sufiler arasında yaygındır. Fakat bu iki hâl de Allah Teâlâ'ya karşı haddini bilmezlik ve su-i edeptir.

Ucup'tan Kurtulmanın Çaresi

Bil ki, hep söyleye geldiğimiz gibi, her hangi bir hasta­lığın ilâcı, onu oluşturan sebebin tersi ve zıddı olan şeyi yap­mak ve bu suretle sebebi etkisiz kılmaktır. Ucub hastalığı da amelini veya kendisine ait her hangi bir şeyi önemli görmek­ten ileri geldiğine göre, bu hastalıktan kurtulmanın çaresi de bu şeyleri kendisine olan nisbeti ve ilişkisi yönünden önem­siz görmektir. İşin aslı ve gerçeği de zaten budur. Çünkü, amelin ve diğer nimetlerin husulünde etkili olan şey, Allah Teâlâ'nın tevfik ve inayetidir. Kulun bunlardaki kesb ve ihtiyârî ise çok cüz'üdür. Allah Teâlâ, bu­na işaret ederek şöyle buyurmuştur:

"Allah’ın üzerinizdeki fazl ve rahmeti olmasaydı, çok az bir şey dışında hep şeytana uyardınız." (Nisa, 83) Bu az şey, ku­lun kesb ve ihtiyarını karşılayan kısımdır. Fakat çoğu du­rumlarda bu kadarlık kesb ve ihtiyar da yoktur. Bundan dolayı, Allah Teâlâ diğer bir âyette de şöyle buyurmuştur:

"Allah’ın üzerinizdeki fazıl ve rahmeti olmasaydı, hiç biriniz temiz çıkmazdı." (Nur, 21) Rivayet edildiğine göre, Eyyûb (as), "Allah'ım! Beni bu hastalığa mahkûm ettin. Halbuki, ben her zaman senin emrini nefsimin arzusuna ter­cih ettim." diye yalvarmış. Bulutlardan gelen bir ses ona, "Ey Eyyûb! Bu tercih senden mi?!" diye sormuş, Eyyûb (as), hatasını anlayarak başına kül dökmüş ve, "Ey Rab! O da senden, o da senden." diye karşılık vermiştir.

Fiil gibi, tercihin de Allah Teâlâ'ya ait olduğunu bil­mek, ucbun yersiz ve haksız olduğunu ortaya çıkarır.

(Ucub ve hayranlık Allah Teâlâ'nın kudreti, rahmeti, fazl ve keremi için duyulmalıdır. Çünkü bütün güzellikle­rin, mükemmelliklerin ve nimetlerin kaynağı bunlardır. Ortada görünen sebep ve vasıtalar ise, bunları kâfir ve gâ­fillerin gözlerinden saklamak içindir. Bir âlimin dediği gi­bi, Allah Teâlâ'nın izzeti nâ-ehillere görünmemek için per­de ister, O'nun birlik ve azameti ise, perdelerin etkisiz ol­masını gerektirir.)

Suâl: İlim ve fazilet sahibi kimseler genellikle fakirlik ve hastalık gibi illetlerle müptelâdırlar. Fâsıklar ve fazilet­siz kimseler ise, bir müddet rahat yaşarlar. Bunun hikmeti nedir?

Cevâp: Bunun hikmeti Allah Teâlâ'nın adaletidir. Çün­kü Allah Teâlâ, bazı kullarına ilim ve fazilet gibi büyük de­ğerleri verince, bunlardan mahrum bıraktığı diğer kulları­na da dünya rahatlığını vermiştir. Eğer O, dünya rahatlığı­nı ve rızk bolluğunu da öncekilere verseydi, diğerlerini ta­mamen mahrum bırakması lâzımdı. Halbuki Allah Teâlâ, yarattığı her hangi bir mahluku hem dünyada ve hem de ahirette rahmetinden mahrum bırakmaz. Çünkü O'nun rahmeti sınırsız bir şekilde geniştir. Bu sebeple, O dünyada kâfir, fâsık ve zındıklara da bolca merhamet eder. Fakat bunlar için ahirette rahmet ve merhamet yoktur. Hz. Ali’ye, "Niçin faziletli kimselerin rızkı dardır?" diye sormuşlar, kendisi şu cevabı vermiştir: "Fazilet de rızktır." Bu o de­mektir ki, faziletli kimselerin rızkı fazilet olarak verilmiş, diğerlerinin rızkı ise mal ve dünya nimetleri şeklinde veril­miştir. Fakat bâki olan faziletlerdir.

Allah Teâlâ, "Akıbet ve güzel sonuç takvaya aittir." (Tâhâ,132) "Akıbet ve güzel sonuç muttakilerindir." (A'râf, 128) buyurmuştur. Bu derinlik ve inceliği anlamayan bir şâir, ilâhî takdiri suç­lar gibi şöyle demiştir:

Nice âlim kişiler fakr-u zaruret içinde şaşkın

Nice câhil kişiler nimetler içinde mutlu

Bu durum, akılları hayrette bırakmış

Çok büyük âlimleri gizli inkâra itmiş